Ni OMAR KHALID
SA sayong bahin sa dekada `30, ang Dakbayan sa Manila nagsaulog sa Congreso Eucaristico Nacional. Ang bantogang Sugboanon nga si Vicente C. Padriga miadto sa Manila. Duha ang iyang punteriya: ang pagtambong sa dakong tigom sa Kongreso, ug ang pagpakigkita kang Don Ramon Roces, ang publikador sa mga mantalaang Liwayway ug Graphic. Buot niyang pangamahanan ang katukoran sa usa ka mantalaang Bisaya.
Sa sinugdan, nanghuyatid sa iyang kaugalingon ang mga sungayang anino sa pagduhaduha. Gisikmat siya sa mga pangutana. Una, dili pa man gani sila kaila. Ikaduha, kalawaton ba kaha niini ang iyang mga alinghuna. Apan human sa taas nga pagtulutimbang, iyang gihugot ang iyang bakos.
"Ha? Ikaw buot mangulo sa usa ka rebistang Binisaya, samag gidak-on sa Liwayway?" Nahikurat si Don Ramon nga ang tingog manghod lag diyotay sa banghag.
"Kay ngano man, Don Ramon?" Iya usab gisumbalik og pangutana ang sapiang publikador.
Si Don Ramon, human makapabuhot sa iyang sigarilyo nga nagpunayg katawa, kaha tungod sa kakulang sa pagtuo sa gipadayag ni Padriga, namahayag: "Kamong mga Bisaya dili pa maantigong mobasa og mantalaan..."
Misamot kapula ang mestisohong dagway ni Padriga. Nahitiurok. Ug mikuha siya sa iyang tabako nga "
corona" nga daan na niyang giandam aron makaingon si Don Ramon nga siya dili ordinaryong tawo.
Si Don Ramon ugod, adunay kinaiya nga makighinasa dayon bisan sa tawong bag-ohay lang niyang nakasandurot. Unya ligdon kini niyag tiaw taman sa ginhawa. Maong si Padriga wala na lang usab kaayo maikog kaniya.
"Tabi, Ginong Padriga, kinsa man ikaw nga karon ko man lang ikaw makaila?" Nangusisa si Don Ramon.
Sa pagsabot ni Padriga nga siaw gayod si Don Ramon, siya mitubag: "Ako, Don Ramon... ako ang labing hawod nga magsusulat didto sa amo!"
Pastilang katawa ni Don Ramon nga nagtuya-tuya sa gilingkorang silyang hiratorya. Tingali, kadto pa siya makasugat og usa ka Bisayang hawod sa estoryang tistisay.
"Tinuod kana, Don Ramon...! Kon buot ka, teleponohi dayon si Senador Briones kun si Hal. Osmeña ba hinuon."
Tungod sa ginuwatsi ni Padriga, si Don Ramon gibatig interes nga patikon ang usa ka mantalaang Bisaya. Una nilang gidiskutir ang gidaghanon sa mga tawo nga naglitok og Binisayang Sinugboanon. Nahikurat si Don Ramon sa mga datos nga giladlad ni Padriga. Niadtong panahona, ang mga Tagalog tulo ka milyon lamang samtang ang mga Bisaya mingkabat na sa upat ug tunga sa milyon.
Ilang gilasid ug lantugi ang ubang mga butang sama sa mga ikipo nga gawion sa pagpagula sa mantalaan. Pagkataudtaod, si Don Ramon misuna: "Kinsa man unyay imong mga kauban sa kapangulohan?"
Duro na usab nga katawa ni Don Ramon. Niining higayona, medyo sagol na gayod biaybiay. Tiaw moy nangaresgar si Padriga nga pagulaon ang magasin sa iyang pagbinugtong lamang!
"Dili, Don Ramon," misinta si Padriga sa talidhay ni Don Ramon, "kamo ugod dinhi sa Manila, kamong dagkong mga kapitalista, mga luho kaayo kamo! Sa inyong mga peryodiko, aduna kamoy mga
director, mga
redactor, mga
corrector de estilo, emplanador ug uban pa. Apan didto sa amo, usa ra ka tawo ang mokaskas ug siya ra usab ang mosayaw..."
Niini, wala gayod motuo si Don Ramon. Nagpuli-puli ang iyang panakla ug panaguto. Iyang gitimbrehan si Mr. Fabian, ang pangulo sa Graphic niadtong tungora, ug gipangutana kon pila gayod ka pahina ang mahuman sa usa ka peryodista sulod sa usa ka semana. Tapos maghangad-hangad si Fabian sa atubangan ni Don Ramon, miingon: "Tulo ngadto sa upat ka pahina sa magasin...!"
"Tiaw mo kana!" ni Don Ramon ngadto kang Fabian. "Unya niay Sugboanon nga peryodista kuno siya, nanghambog nga makadala kuno siyang usa da sa usa ka magasin nga 32 ka pahina."
"Ay, way daghang sulti, Don Ramon," nangatarongan usab si Padriga, "atong probahan!"
NAGLAMBIYONG ang daghang kakulangan nga gibabag ni Don Ramon aron lang gayod suwayan ang pangaraste ni Padriga. Ambot og tinuyo ba kaha kadto ni Don Ramon. Dugay kaayong miabot ang "rotatiba" nga gipanugon gikan sa Alemanya, wa pay labot sa daghang kuti-kuti ug kuskos-balungos alang sa pagsangyaw aron ikalusad ang magasin sa daghang kasuokan sa Kabisay-an ug Kamindanawan. Katulo gayod magbuwelta-buwelta si Padriga sa Manila aron paghan-ay sa daghang hikayonon— nga ang tanan iyang gasto.
Nagsugod na si Padriga sa iyang pagka pangulo sa Bisaya. Iyang gipangayoan si Don Ramon og makinilya nga sarang kasulatan.
Mikatawa lang si Don Ramon ug iya hinuong gisugo si Padriga sa pagpamanos lang og makinilya sa mga peryodista sa Liwayway. Ug kay wa man siyay dapit nga kapahilunaan, kasamtangan lang una siyang didto mag-okupar sa puwesto sa mensahero.
Bilyako! Gisuwayan gayod siya ni Don Ramon. Ang lamesa ugod sa mensahero diha man mahimutang haduol sa ganghaan. Nahitukiki og pangatawa ang tanang sakop sa Liwayway ug Graphic. Nakaingon sila, "Pagkamalditong bataa... kining Sugboanon!"
Lagi kay nagbinugtong man siya ug ang imprenta didto man sa silong, halos makagatos siyang magsaka-kanaog aron pagsubay sa emplanasyon.
Samtang nag-emplanar si Padriga, si Don Ramon usab nagpunayg paso-paso nga nagpabuhot sa iyang sigarilyo. Unya mibuyag kini, "Way nada kining imong plastada sa mantalaan, way arte...!"
"Huwat una, Don Ramon, kay kulang pa kana," misanta si Padriga sa saway sa iyang publikador. Yati, siya na hinuon ang sawayon nga nabata pagdumala og mga pamantalaan sa Sugbo. Wala lang mokibo si Padriga kay misalig man siya sa iyang katakos.
Sa gipakitang katakos ni Padriga, si Don Ramon miingon: "Padriga, kon tinuod kanang imong giingon, mabuhi ka gayod dinhi kanako."
Human sa daghang kakulangan, migula gayod ang unang isyu sa Bisaya sa Agosto 13, 1930. Gihangop kini sa kadaghanang magbabasa, sa nagmahal sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Institusyon sa panulat ug dugo sa kulturang Bisaya, gikan niadto hangtod karon.—
