Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2010

Ni OMAR KHALID
Bisaya Agosto 18, 2010

LAING tuig-tingtungha na usab ang natapos alang sa atong tulunghaan sa panulat sa mga batan-on dinhi sa Bisaya. Ug sugod sa unang isip sa Bisaya sa tuig 2009 hangtod sa kataposang isip sa tuig 2010, saksi ang mabuot nga mga magbabasa sa Bismag sa kalamboan sa mga batan-ong tingog nga nagpatublaw sa ilang dagang.

Sa tinuod lang, dili lalim ang pagdumala sa young blood writer section. Lahi man god ang akong tratasyon sa bag-ong mga magsusulat. Pinangga ko sila ngalang sa maingon-ingong paagi sab ko nagsugod-sugod.

Gibatonan ko ang mas lapad pang pagpasensiya sa batan-ong mga magtatampo. Sama nako kaniadto, puno sab sila sa mga pangutana nga natural lamang sa mga bag-ohanon. Kon kini di matubag, hayan nga ang ilang kaikag inanay nga mohupas. Ug natural nga mokaon kini sa akong ekstrang mga minuto. Gani, labing dako sa panahon kong gigugol sa internet mao ang pagtubag sa ilang mga pangutana nga, kon nauna ka lag usa ka gabii nila, hayan dabudabuhan ka nila sa pinilikito nga mga dasdas. Way sapayan sa kahasol. Nakakat-on man sab ko uban nila. Ang ilang kaalam kanunay sab nga naghagit sa personal kong katakos. Maong wa sab ko maalkanse. Kay usahay, mas daghan og makat-onan ang maestro sa ilang estudyante. Tingali, lahi lang ang panahon karon kon itandi kaniadto. Dili na mamonopoliya sa pipila ang kaalam sa panulat tungod sa panahon sa libreng impormasyon. Gawas pa, sagad sa mga batan-ong magsusulat nagadako sa akademiya ug busa, sayon ug linaktod ang diskusyon kay dili na man ta mobalik sa binata nga mga pagpasabot.

Sa kinatibuk-an, akong napanid-an nga ang mga batan-on labihan kamapangahason manulat. Gikuykoy nila ang mga tema nga gilikay-likayan kaniadto sa mga magsusulat. Matawag ba kaha nga demalas o suwerte, nabantayan sab nako ang dakong kahikugang sa mga magbabasa nga, lagmit, dili pa andam mosungasong sa ilang mga kaugalingon dihang ilang nakita ang reyalistikong pagpintal sa mga batan-on sa uban pang mahinungdanong kasinatian sa tawo— mga kasinatian nga angay sab makabaton og luna sa pahina sa Bismag isip testamento sa kalangyab sa imahinasyong Bisdak.

Nahimuot kaayo ko sa nakaplagang bag-ong kagawasan sa mga batan-ong magsusulat. Ang arte sa panulat sa mga young blood writer ingon sa kabayo nga nakabuhi sa apiki nga kuwadra ug nagdayak nga nagsaulog sa nakitang bag-ong sibsibanan. Sa akong pagsabot, bag-ong balod kini sa panulat isip hulip sa miaging edad sa katitikan.

Sa kinatibuk-an gihapon, nakita nako nga mas technically sound ang bag-ong mga salta karon. Nasayod na sila sa unsay angay isulat ug unsaon pag-atake ang ilang tema nga buot sulaton. Tungod kini sa ilang bentaha nga naangkon. Nagatubo sila sa kalikopan sa unibersidad nga nagmatuto ug nagsangkap kanila sa mga armas sa panulat, sa ako nang gikaingon.

Apan namatikdan ko usab nga duna silay kakuwang sa kasaysayan sa tradisyon sa kapanulatang Bisdak. Nagkapangka-pangka sila kon asa magsugod, unsa ang mga daydayan sa panulat nga maingon natong tatak sa usa ka Bisdak. Daw mga ilo sila nga wa makaila kinsa ang ilang mga ginikanan, nangahimugso sila nga way malingi nga kasaysayan. Sa laktod nga pagkasulti, may kakulang sila sa sense of literary history sa ilang kaliwat aron mao untay angklahan unsa man nga direksiyon ang buot nilang taakon.

Sa kinupsan, klaro nga nagagunit sila sa pinulongan nga estranyo alang nila. Angkonon man o dili, bakikaw ang pipila kanila sa katakos sa pinulongang Binisaya. Ang kabatid sa pitik ug ritmo, sa huyad ug kiay, sa hagsa ug dagayday sa pamulong dinha sa sinulat maoy magpakita sa kahanas sa magsusulat sa pinulongan nga iyang gigamit. Dinhing bahina tingali ang angay ugmaron pa sa mga batan-on. Ang bisan unsang sinulat nagaagad sa kabatid sa magsusulat sa paggamit sa pinulongan isip pinatik nga teksto. Sa mosugot man siyag sa dili, siya pagasukdon kon giunsa niya pagpahimulos ang tanang birtud sa pinulongan.

NIINING tuiga, laing batan-on na usab ang nahukman sa kapangulohan nga iapil na sa laray sa propesyonal nga mga magtatampo sa Bisaya tungod sa gipakitang paglambo sa iyang arte sa panulat.

Kadali rang mahinumdoman ang iyang ngalan tungod sa kadaghan na niyag napatik nga mga sinulat dinhi sa Bisaya. Wa siyay giliatan. Tanang genre sa panulat iyang gisangab. Mora siyag tawong lunos nga andam mohabhab bisan anino lang sa kaldero. Mao niy bata nga klarong higugmaon sa editor tungod sa iyang kakugi, sa iyang kapugoso mopasikot-sikot.

Namatikdan nako nga maoy paborito niyang sulaton ang may kalabotan sa domestic violence: iresponsable nga amahan, mga anak nga biktima sa pangabuso, gibun-og nga inahan, o unsa pa. Gawas niini, misuway sab siyag laing mga dugokan sama sa krisis sa kailhanan, kakabos, ubp. Pero sa sinugdan di ko kaseguro kon unsa ba gyod siya kaseryoso sa iyang pagka magsusulat kay wa man siya moangat sa lebel nga maoy makapabarog sa akong balhibo.

Wa ko magtuo nga moabot ang panahon nga iya kong mapabelib sa iyang abilidad. Oo, maantigo siyang mosulat, di malalis; apan kutob lang niana. Duna man god koy gipangita nga matang sa labok sa usa ka magsusulat aron mawad-an kog rason nganong di ko siya angay ipahimutang sa hataas nga pedestal. Nangita ko sa finesse sa usa ka magsusulat. Dili ko kontento nianang katarongan nga “maantigo na man busa papasaron na lang”. Gisigehan ko siyag pilpil kay nasayod ko nga duna siyay katakos pagduot sa iyang limitasyon aron masalom niya ang tinugkaran sa akong gilok. Nangalukapa ang nanagsunod niyang mga balak ug sugilanon sa akong basurahan dili tungod kay di siya maantigo o kaha buot kong mapugdaw ang iyang mga damgo. Gihimo ko kini aron iya pang langkaton ang kataposang alamag nga anaa sa iyang utokan, idasok kini ngadto sa usa ka obra nga morag baylo sa kataposang gininhawa sa usa ka alagad sa arte. Kay buot kong mahimo gayod siyang takos inig-abot niining adlawa sa tuig; malantaw niya ang kagahapon, asa man siya idagsa sa kapalaran, nga usa siya ka malig-ong sakayan nga nakalabang sa dakong unos. Gawas pa, buot sab ko nga ang tanang pasado sa young blood writer section ning Bisaya mga magsusulat gayod nga de kalibre sa ilang matang— mga magsusulat nga daw iring kumagat nga bisan pag unsaog itsa, tiil gayod ang motugpa, labing menos.

Gihatagan ko siyag mga reading assignment aron makapanamin sa gama sa mga banggiitan sa katitikan. Ang di ko malimtan nga gipahinuktokan ko kaniyag dugay mao ang kataposang parapo sa sugilanong “Araby” ni James Joyce ug ipasikpaw kaniya ang mga misteryo niini. Puwerte nakong lingawa sa gipakita niyang pagtubag sa akong hagit.

Wala koy pagduda sa iyang tinguha nga makat-on. Apan angkonon ko nga padayon kong nagduda sa iyang kaseryoso sa panulat.

Hangtod nga natagik niya ang mga sugilanong “Si Taz” ug ang bag-o lang nga “Terminal”.

Sa sugilanong “Si Taz”, napakita niya ang kinadak-an niyang layat sa piksiyong minugbo nga gitawag tag sugilakbit (flash fiction). Gani, maisip man nga korona niya kini sa panulat. Dili sayon ang disiplina sa sugilakbit ilabi na sa mga bag-ohan. Gawas nga pinig-otan sa gitas-on, hapit wala nay luna ang magsusugilanon sa character ug plot development ingon man ang pagpabarog og tensiyon sa estruktura niini. Mugnaon ang sugilanon mga morag kuris-kuris lamang sa sketch pad sa usa ka pintor apan tatawng makabarog isip usa ka arte. Matag pulong ug esenang gamiton managsamang gipaagi sa daghang mga paghinuktok sa awtor.

Ang sugilanong “Si Taz” estorya sa usa ka panimalay nga gidangpan sa usa ka iring nga ginganlag Taz. Dako og nahimo si Taz nga kausaban sa kahimtang sa panimuyo sa narrator sa sugilanon: wala nay gising sinina sa ilang aparador, wala nay tuko nga mangiti sa ilang telebisyon. Labaw sa tanan, ang binuhi nilang iro nga si Neo sa gawas na magkan-anan. Apan usa ka panghitabo ang miabot. Namatay si Taz tungod sa pakigsakbang niini sa kobra.

Kining maong sugilanon tour de force kaayo tungod sa higpit nga disiplina nga gipahamtang sa awtor. Sama sa “Cien años de soledad” ni Gabriel Garcia Marquez ug “The House of Spirits” ni Isabel Allende, ang sugilanon nagsugod sa flashback.

Ang kausaban nga linugdangan sa pag-abot sa iring mao ra say gihimo niyang resolving factor aron mapakita nga gikamingawan sa pamilya sa narrator ang pagkahanaw sa iring kay:

Pagkahuman niadtong masulub-ong adlaw, daw mibalik ang panahon. May kinitkitan na usahay ang mga sinina sa aparador. Mibalik na ang mga tuko sa pagpangiti kanamo samtang magtan-aw mig telebisyon. Mitambok nag balik si Neo ug sa kosina na kini magkan-anan.

Sama sa una dihang wala pa moabot sa among banay si Taz.

Kining gipakitang pagka masugyoton sa kataposang duha ka parapo maoy naghungit sa emosyon sa kamingaw ngadto sa imahinasyon sa magbabasa. Nahibalik sa naandan ang kahimtang sa apektadong pamilya sa sugilanon. Apan nahibalik ba god? Bisan miingon ang narrator nga “sama sa una sa dihang wala pa moabot si Taz” apan klaro nga dili na gyod sama sa una. Mora bag tawo nga nanghimakak nga wa siya mingawa sa nahanawng hinigugma pero nagsigeg bakho. Mao sab ni ang nahitabo sa narrator sa sugilanon. Si Taz kabahin na sa ilang gihandom nga kamingaw isip bililhong linalang. Apan kining tanan implied lamang sa kinatibuk-an sa kaasoyan.

Nahitabo ang maong epekto tungod kay suwabe kining gi-execute sa awtor. Direkta ang iyang mga linya nga epektibo kaayo sa gitinguha niyang emotional response sa magbabasa.

Lahi sab ang atake niya sa obrang “Terminal”. Ang mga karakter gitan-aw pinasikad sa presensiya ug panghukom sa usa ka bangko. Ang teknika dili na hinuon bag-o apan, sa usa ka bag-ohanon nga kini mapalampos, kini talagsaon na uyamot. Ang mga diyalogo usab dinhi kay reyalistik kaayo, butang nga gihigugma kaayo nako sa panugilanon. Ang magsusugilanon god way katungod nga mousab sa unsay kamatuoran. Ang mga bakak sa sugilanon, kon duna man, nga gimugna sa awtor maoy iyang mga himan nga mapalutaw ang halawom nga mga kamatuoran sa tawo.

Ning maong obra, gipakita usab ang tinud-anay nga motibo sa mga aktor sulod sa terminal: mga drayber nga mapahimuslanon sa higayon, kabalaka sa mga pasahero nga buot mahiuli sa kagabhion, babaye nga tigpakaaron-ingnon... tanan... tanan... nanagbaton og tawhanong mga taras.

Apan adto lugdang ang sugilanon sa iyang counterpoint nga nagpakita sa kasagmuyo sa usa ka bangko. Klaro sa panan-aw sa awtor ang kahimoan ug kadugtongan sa tanang butang bisan kadtong wala na hikit-i sa tawhanong panikaysikay. Sama lagi sa bangko. Busa:

Bisag ingon ani lang ko, sandiganan sa mga konduktor o drayber samtang naghuwat og mga pasahero, apan kon wala ako ug ang akong mga igsoon, dili ra ba gyod maporma ning maong terminal. Ug bugtong ako lamang— kami sa akong mga igsoon— ang saksi sa tanang panghitabo. Lainlaing klase sa tawo ang among masaksihan. Lainlaing estorya. Moabot ug mawala sila. Apan kami dili. Pabilin ming managbarog sa among mga puwesto—walay lingkod-lingkod, walay lihok-lihok, walay kapoy-kapoy, walay suweldo.

Mao ning mga linyaha ang akong gipangita. Mao ni ang halawom nga insight sa usa ka magsusulat nga andam mopayango nako alang sa pag-uyon. Ang gagmayng mga butang nahimoan og dako ug tidlom nga kahulogan.

May rason gayod nganong italay siya sa uban pang gradwado sa young blood writer section kauban nilang Cirilo Lacuna, Vera Naome Flores, Elaine Grace Lape, Kevin Lagunda, ug Jona Bering.

Ug may lain pa ba, ang kapangulohan sa Bisaya mipahalipay kang Romeo Nicolas Bonsocan— ang napiling “Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya sa Tuig 2010”. —