Da Adbentyur Ob Inting En Bondying: Usa Ka Pagtuon

Ni OMAR KHALID

USA ka dakong hitabo sa kasaysayan sa katitikan kining obra nga nagpakita sa kulturang Bisaya nga Bol-anon; sa dili direkta apan makapahimuot nga paagi. Wala pay mabasa ni makitang gama sa imahinasyon nga nagpatidlom sa mga pagbating sama niini; linain ug piho nga matawag tang iya sa usa ka Bol-anon.

Ngano? Walay magsusulat nga nangako. Walay magsusulat nga nakasinati sa pagbati sa banika sa Bohol.

Wa ko masayod kon gipahimuslan ba sa tagsulat kining tistis nga kanunay itumong sa mga Bol-anon. Apan makita ang lakra niini sa pagpadagan sa obra. Ang maong linya sa ideya nakatabang aron kondisyonon ang hunahuna sa mga magbabasa. Busa, maisip nga inantigo ang konseptuwalisasyon sa kinatibuk-ang tigbayon ning maong nobelang tinawo-tawo.

Gawas niini, ang mga Bol-anon nailhan nga mga tawong abenturoso. Sila ing mga matang sa tawo nga makamaong mangitag paagi aron mabuhi sa bisan asang dapit. Ug tungod niini, nasaypan hinuon nga mga erehes diha sa ilang paglighot sa mga suliran.

Dili nato malangkob ang Bohol ug maisip nga walay kalainan sa Sugbo diin ang naulahi maoy giila nga duyan sa kultura. Lahi ang Sugbo. Lahi ang Bohol. Ugaling lang kay naawngan ang mga Bol-anon. Apan wala ko makabig sa pagtuo nga ang mga Bol-anon lupig sa mga Sugboanon.

Ang matag dapit may iyang kailhanan; may iyang dapit sa kasaysayan.

Kining paagi sa pag-asoy nga gitawag sa Iningles og “yarn spinning” maoy gisubay-subayang disiplina sa nobela. Sa maong pamaagi, ang minugnang mga karakter mingsuong sa daghang abentura ilabi na ni Inting ug Bondying: gikan sa ginuwatsing pagtungha, sa inantigong paglagwang sa dakong siyudad sa Sugbo, sa pagsulbad sa ilang kaugalingong mga kabalaka.

Tinuod yano kaayo (walay halawom nga mga elemento sa arte) apan ang panulat di lang alang sa mga aristokrata kondili alang sa tanan. Kanang duol sa kasinatian sa tawo. Iya sa kalibotan sa imahinasyon. Kanang maambitan sa tanan bisan sa labing kabos sa kaalam. Si Flaubert miingon: “We must present a picture, show nature as it is, but it must be a complete picture, we must paint the underside as well as the surface.”

Ang katawa usa ka pinulongang unibersal. Lengguwahe sa tanan. Ang kinabuhi bug-at. Kini ang sulbad.

Sa dagan sa nobela, si Tatay Pasyo dakog paglaom sa iyang mga anak, ngani misalig man siya sa ilang katakos. Si Nanay Insiyang usa ka inahang mabalak-on: pananglit, sa iyang paghilak dihang si Inting ug Bondying nanamilit; sa iyang tugon sa mga anak nga magbinuotan. Kini ang tipikal nga hulagway sa mga ginikanang Bol-anon.

Laing kinaiya nga atong masil-ip sa nobela mao ang pagka sugarol ni Tatay Pasyo bisan anaa sa kakuyaw. Si Inting nakuyapan (kunohay) apan si Tatay Pasyo nahinumdom pa sa iyang patdanan nga numero.

Maayo ang pagkagamit sa lengguwahe nga nagpakita gayod sa aktuwal nga transkripto sa sinultihan. Gitawag sa mga kritiko og probinsiyalismo. Niini nga pamaagi, ang nuisance sa pinulongan— ang kalamian sa templada tataw ug mahikap sa magbabasa nga duol sa kasinatian sa pinulongan.

Sa nobelang “The Grapes of Wrath” ni John Steinbeck, ingon niini ang paghatag og bulok sa tagsulat sa iyang nobela (bantayi ang iyang batadila ug panitik):

“No,” said Pa. “There ain’t a drop a’ whisky in the house. An’ John got no whisky. He never has none when he ain’t drinkin’.”

Ma said, “Tom, I got a half a bottle soothin’ sirap I got for Winfel’ when he had them earaches. Think that might work? Use ta put Winfel’ ta sleep when his earache was bad.”

Sa pikas bahin, kini usab ang kang Toni Morrison sa iyang nobelang “Sula”:

The woman smiled, glanced in the mirror and said, throwing her voice toward Helene, “That your only one?”

“Yes,” said Helene.

“Pretty. A lot like you.”

“Yes. Well. She’s ten now.”

“Ten? Vrai? Small for her age, no?”

Sa atong pananglitan, makita ang dapit ug matang sa mga tawo nga naglitok sa estorya. Matataw nato nga ang kang Steinbeck mga tawo nga gikan sa Oklahoma. Samtang ang kang Morrison nga mga karakter posibleng mga Creole.

Unsaon nato pag-ila kining mga matang sa mga tawo sa “Da Adbentyur…?”

“Basta! Apil-apil gayi ka, stokon ta gyod ka!”

Pagkagabii…

“Tay, Nay, adto lang ko mopadayog eskuylas Bogo. Sugot man t’ngali tos Tiyo Caloy, ba, adto lang ko estar sa ila.”

Ug unya sa…

“Bilanggotan ning bataa! Naglangay-langay mang mopalit pa ra ba kog masyaw ron!”

Ug kining…

Mikatap ang nabuot nga baho ilawom sa tolda…

“Didang tabaghaka sad nimo, Ting, uy! Pabadlong ka man!”

“Alang! Bisag din-a mapugngan!”

“Hala… hiposa na diha!”

“Gai kog ilo, Noy, bi!”

“Nyabag! Naay medyas nimo, ay. Huboa na!”

“Asa man ni ibutang akong purol, Noy?”

“Kuwanggol! Hala, isu’d sa imong bag, Ting, aron manimaho na!”

“Asa man diay ko ni ibutang?’

“Hoy, amaw! Iitsas dagat aron kuninitan nas iho!”

Kini ang pinulongan nga morag mahikap na nato. Ang mga karakter nabuhi gayod sa ilang kalibotan. Anaa sa atong hunahuna, anaa sa atong pagbati; daw duol nga mga panganod.

Karon, imo ang pagbasa.—