Pipila ka Mapuslanong Teknik sa Pagpananom Gamit ang Nursery Plant Bag

Ni E.S. GODIN

NAPAMATUD-AN na sa makadaghan nga maayo ug produktibo usab ang pagpananom og mga utanon gamit ang itom nga mga plastic nursery plant bag. Usa ka pamatuod niini mao kadtong 22 ka punoang kamatis ning tagsulat nga miani og 37 kilos sulod sa duha ka buwan nga hinarbesay. Klaro nga nakuha niadto ang potensiyal nga ani sa maong barayti nga 1.5 ngadto sa duha ka kilo matag tanom.

Lain pang ehemplo nga nagpakita nga produktibo ang pagpananom gamit ang mga plastic nursery plant bag mao kadtong usa ka eksperimento sa pagpananom og humay. Sa mga retrato sa maong humay nga gitanom sa itom nga mga plastik, tataw kaayo nga mahimo sab diayng mananom og humay diha lang sa mga plant bag.

Ang nakanindot pa kay dunay mga bentaha sa pagpananom gamit ang plastik nga mga nursery plant bag nga wala o dili mahimo sa tradisyonal nga pagpananom diha sa yuta sa uma. Ug mao kini ang puntong hisgotan ning sinulat.

Una, wala na kinahanglana ang pagpadaro. Sa tradisyonal nga pagpananom diha sa yuta, ang pagdaro o pagbugwal sa yuta maoy usa sa dakong buluhaton ug moangkon ni og dakong pahat sa production cost. Apan sa pagpananom gamit ang mga plant bag, imbes magpadaro, igo ka na lang mag-andam sa gamitong planting medium. Hinuon, ang pagpangita o pagtigom sa magamit nga planting medium gastohanan usab. Apan sa akong nasinati, dili alkanse ang pag-invest sa planting medium kay hangtod sa hangtod na man kining magamit. Ang gikinahanglan lang mao ang pag-enhance niini kanunay pinaagi sa pagdugang og tabunok nga mga materyal sama sa organikong mga abono. Lain pang nakaayo niini kay makapamili ka sa imong gamitong planting medium, dili sama sa tradisyonal nga uma nga kon unsay klase sa yuta pilit ka na lang mopahiuyon niini.

Sa atong palibot, dunay daghang magamit nga planting medium ug makapamili ka kaayo kon unsay imong gamiton agad usab sa klase sa itanom. Sa akong gamayng rooftop garden lang pananglit, nagkalainlaing materyal na ang nasagol sa akong planting medium. Una siyempre, gihakotan ni nako kaniadtog piniling tabunok nga yuta, dayon sinunog nga pakpak sa humay o carbonized rice hull, pinong bunbon gikan sa daplin sa sapa, pinadunot nga bunot sa lubi (coco peats), ug organikong mga abono sama sa mga biya sa baka, manok, kanding ug regular nga pagdugang sa hinimo nakong compost.

Ikaduhang bentaha aning paggamit og mga plant bag mao ang pag-maximize sa gibatonang katabunok sa medium agad sa gidak-on o edad sa tanom. Ang buot ipasabot niini mao nga puydeng diyotay lang una nga planting medium ang ibutang samtang gagmay pa ang mga tanom. Kanang magtanom ko, akong pil-an ang mga plant bag kutob sa tunga ug tagtunga lang usa ang isulod nga yuta o planting mix. Ang tuyo niini mao nga aron segurado gayong makonsumo sa mga tanom ang mga nutrina nga anaa sa medium. Gipasikad ko kining maong ideya sa kamatuoran nga samtang gagmay o bag-o pa lang nalawong (transplant) ang mga tanom, diyotay pa lang sab ang ilang makonsumong pagkaon. Kon largohon god pagpuno ang plant bag, posible nga nahurot nag kaanod sa tubig ang mga nutrina sa wala pa kapamunga ang mga tanom. Angay timan-an nga ang mga tanom maoy ibuylog supsop sa pagkaon sa panahon nga naghinangat na sa pagpamuwak. Busa aron kasuportahan ang saktong pagtubo sa mga tanom, anam-anaman lang unyag dugang sa planting medium ug ayha na pun-on kon mamuwak na.

 Lain pang importanteng tulumanon diha sa pagpananom mao ang pagpanghabok niini. Kon sa tradisyonal nga umahan gikinahanglan ang pagsurko niini, sa pagpananom diha sa mga plastic plant bag gikinahanglan usab ang pagpanghabok. Kini angayng himoon aron mahumok o maluagan (loosen) ang yuta o planting medium nga misugod nag kabantok sa sigeng pagpamisbis. Kon mobantok na ang yuta, mohinay ang sirkulasyon sa hangin sa ilawom ug tungod niini mohinay usab ang aktibidad sa pinong mga organismo nga dakog papel sa kahimsog sa mga tanom. Gawas niini, ang pagsuhop sa tubig momenos usab, mohinay ang pagtrabaho sa mga gamot nga moresulta sa hinay o sawot nga pagtubo sa mga tanom. Apan kay pananom man lagi diha sa mga plastic plant bag ang atong gihisgotan, ang pagpanghabok niin hilabihan rang sayona pinaagi sa pag-alsa niinig diyotay dungan sa pagpiga sa masigkakilid niini hangtod nga mahumok og balik ang yuta. Ning tungora usab nga mas maayong isabin ang pagdugang og planting medium nga puno sa organikong abono.—

Giya sa Pagtanom og Paliya

Ang paliya usa ka bulan human sa pag-transplant.

Ni E.S. GODIN

ANG komun nga mga kapakyas sa pagtanom og paliya, gawas sa weather condition, mao ang kakulang sa tukmang kasayoran sa pag-atiman niini. Laing importanteng butang mao ang pagsinati sa kinaiya sa tanom, klase sa yuta nga haom niini, kanus-a kini magsugod pagpangatay, kanus-a ang panahon sa tukmang pag-abono, pagharbes ug uban pa.

Ania ang mapuslanong giya gikan sa maayong kabubut-on sa East West Seed, ang seed company nga maoy nag-ugmad sa mga paliyang Galaxy, Jade Star L, Bonito ug Galactica:

HAOM NGA YUTANG TAMNAN

Labing haom sa paliya ang yuta nga “sandy loam” hangtod sa pagka “clay loam”. Kinahanglan nga ang luna dili daling malanawan sa tubig, angayng may igong kanal o drainage. Kinahanglan usab nga nagbaton kini og pH nga 6.0 ngadto sa 6.7.

PAG-ANDAM SA YUTANG TAMNAN

Darohon o bugwalon pag-ayo ug paagian og karas hangtod nga ang yuta mapino ug mobukagay. Kon ang yutang tamnan medyo may pagka aslomon o acidic ug may pH nga ubos sa singko.otso, magbutang og apog o lime, pananglit Dolomite, usa ngadto sa tulo ka tonelada matag ektarya, usa ka bulan sa dili pa tamnan. Kon wala niini, mahimong aplayan og ubay-ubayng organikong abono sama sa animal manure, compost o kaha vermicast aron ma-enhance ang yuta.

PAG-ANDAM SA PLOT

Kon pino na kaayo ang yuta, andam na kini sa paghimog bed o plot. Magbutang ug isagol pag-ayo ang usa ka kilong compost o pinaugang tai sa mga hayop ug ikatag kini sa matag metro kuwadrado uban ang basal nga abono, pananglit triple forteen. Paugdohon ang yuta ug butangan og plastic mulch nga may lungag sa gilay-ong usa ka metro matag punoan ug tunga sa metrong distansiya kada linya. Ang sunod nga bed o plot angayng idistansiya og  mga tulo ngadto sa upat ka metro nga gilay-on. Tamdi ang ilustrasyon:

PAGPAGITIB SA MGA LISO

Magkuhag cotton nga panapton ug bas-on kini. Seguroong igo-igo lang ang kaumogon sa tela aron dili mangalata ang mga liso. Puston ang mga liso sa basang panapton ug ipahimutang kini sa madulom nga lugar nga mahanginan. Paglabay sa lima ka adlaw, mahimo nang itisok ang mga liso sa inandam nga yuta o kaha sa mga seedling tray.

Ang paliya mahimo nang maharbesan 45-55 ka adlaw sukad sa pag-transplant.

PAGPUGAS DIREKTA SA YUTA

Magtisok og duha ka liso sa kada lungag sa giladmon nga duha ka sentimetro. Tabonan sa pinong yuta para sa tawhay ug himsog nga pagtubo sa mga lawngon. Paglabay sa usa ka semana, pangibton ang daot nga lawngon ug mao day ibilin ang labing himsog, usa lang ka tanom sa matag lungag. Sa pagpugas og direkta sa yuta, dili kalikayan nga may lisong dili moturok o kaha madaot busa mas maayong dungan sa pagpugas, magtanom usab og panghulip sa mga seedling tray.

    

PAG-ANDAM OG LAWNGON SA SEEDLING TRAY

Dunay dakong bentaha sa pagtanom una sa mga liso diha sa seedling tray o seedling bag. Sa akong eksperimento, maoy paborito nakong gamiton ang styro coffee cup kay sayon kaayong tabason inig-transplant na. Niining paagiha, seguradong dili na matandog ang mga gamot inigbalhin ug sento por sento gyong himsog ang mga lawngon sanglit makapili ka man sa lawngon nga itanom. Ug ang sobrang mga lawngon mahimo pang ikabaligya, dili sama sa direkta nga ang sobrang pangibton dili na gayod mapuslan.

Kinahanglang mogamit og soil media nga maayo sama sa peat moss aron himsog kaayo ang pagtubo sa mga tanom. Mahimo usab nga magsagol og tabunok nga yuta, bunbon sa daplin sa sapa ug compost sa ratio nga dos:uno:uno. Sudlan sa sinagol nga medium ang seedling tray ug bisbisan. Pugsan og tagsa ka liso matag lungag sa tray sa gilawmon nga dos sentimetros, dayon tabonan og gamayng yuta.

Ipahimutang ang mga lawngon sa luwas nga lugar nga may igo-igong silaw sa Adlaw, mahimong takpan kini og itom nga net. Kon mahimo, mas maayo kon sa green house kini ibutang. Kinahanglan usab nga mamintinar ang igo-igong moisture sa seedling medium, dili kaayo basa apan dili sab uga.

Bisibisan og tinunaw nga abono ang mga lawngon. Isagol ang traynta gr nga calcium nitrate sa desisayis litros nga tubig ug ibisibis. Himoon kini kon duna nay tagurha ka dahon ang mga lawngon. Sublion kini sa matag semana.

Kinahanglan usab nga ipahigayon ang “seedling hardening” paglabay sa 7-10 ka adlaw human sa pagtanom, palig-onon ang mga semilya pinaagi sa: direktang pagpainit sa Adlaw ug paghatag niinig diyotay lang kaayong tubig.

PAG-TRANSPLANT SA MGA LAWNGON

Ang mga lawngon mahimo nang i-transplant dose-kinse ka adlaw human sa pagpugas. Bisibisan ang mga seedling sa dili pa ibalhin. Mas maayong mag-transplant sa hapon aron kalikayan ang hilabihang kainit sa adlaw ug mamenosan ang “transplanting shock”. Buboan ang binalhin nga mga lawngon kada adlaw sulod sa napulo ka adlaw.

Andamon dayon ang pakatayan human sa pag-transplant.

PAGPANGABONO

Aniay gisugyot sa East West para sa dos mil kinyentos metro kuwadradong luna:

PAGPUL-ONG (PRUNING)

Ang ubang nananom og paliya minggamit niining teknik sa pagpul-ong (pruning) sa unang mga sanga nga manggitib dapit sa punoan. Nagpasabot kini nga pamutlon ang tanang sanga sa ubos ug mao day ipabilin ang sanga nga mitubo tupong sa giandam nga pakatayan. Ang tumong niini mao nga mas himsog nga motubo ang prinsipal nga udlot kay wala pa man siyay kakompetensiya. Hawan usab ang ilawom nga bahin nga sayon sa paglihok-lihok sama sa pagpang-esprey, pagharbes, ubp. Ug ang mga sangang pinul-ong dugang kita usab kay mahalin man ang linghod nga mga dahon. Namatud-an sab nga maayog kalidad ang mga bunga sa pinul-ongan ug makapataas pa kini sa life span sa tanom.

Hinuon, ang uban sab dili mopul-ong sa ilang mga paliya kay sayo kunong mamunga ug maharbesan ang dili pinul-ongan.

PAGPATUBIG

Ang mga paliya angayng pagabuboan lamang kon gikinahanglan, dili kini gusto og sobrang tubig. Mamubo o patubigan ang mga tanom matag tulo ngadto sa lima ka adlaw kon ting-init. Kinahanglan usab nga walay mapundong tubig human sa pagpatubig, paagason kini sa kanal.

PAG-ANI

Ang paliya mahimo nang anihon kuwarentay singko ngadto sa singkuwentay singko ka adlaw human sa pag-transplant. Magharbes matag duha ngadto sa upat ka adlaw pinaagi sa pagputol sa pungango gamit ang gunting o kutsilyo. Mas maayong ipangharbes sa panahon sa buntag.

PAG-ANDAM SA MGA INANI ALANG SA PAGTUMOD

Ipanulod sa karton o plastic tray ang inaning mga paliya. Kinahanglang hapsay kining pagkapayl aron kalikayan nga mangabun-og sa pagbiyahe. Seguroon usab nga may mga buslot-buslot ang gisudlang kahon aron may igong hangin nga makasulod ug dili mabuot ang mga inani.

Ipalayo usab ang inani sa mga prutas sama sa saging, pinya, ubp. sanglit sagad sa mga prutas, ilabi na ang hinog, magpagawas og taas nga ‘ethylene’ nga magdulot og dali nga pagkahinog ug pagkalata sa mga bunga.—

Update Sa Akong 16 Sq.M. Rooftop Garden

.

Ni E.S. GODIN

Bisaya Enero 31, 2018

DAW dili katuohan nga ang 4 meters by 4 meters o 16 metro kuwadradong rooftop garden igo nang katamnan og mga utanon nga daling magamit sa pamilya. Gani, sa akong nasulayan, sobra pa man kaayo ni sa among gikinahanglan kay nakapamaligya man gyod mi sa nahimong abot sa hinagoan.

Sa gidak-on nga 16 metro kuwadrado, mosulod na ni og mga 60 ngadto sa 80 ka nursery plant bag depende sa distansiya ug matang sa tanom. Sa kasagarang distansiya nga 75 sentimetro matag tanom, makahimo ka na og unom ka linya nga may tagnapulo ka plant bag matag tudling. Nagpasabot ni nga mahimo ka nang makatanom og napulo o kapin pang klase sa utanon sa maong gidak-on sa luna.

Pananglitan, unom ka punoang talong, unom ka okra, unom ka kamatis, ubp. Ang unom ka punoang talong inigpamunga igo na kaayong kakuhaan og panud-an bisag katulo pa sa usa ka semana. Ibutang ta lang nga makaipo kag labing menos usa ka bunga kada punoan, sa ato pa, naa na kay unom ka talong nga lamian kaayong tortahon. Mao sab ang okra, puyde nimong maharbesan og katulo o kaupat sulod sa usa ka semana.

Lain pang maayong itisok sa ingon kaapiking luna mao ang kamote alang sa lamian ug sustansiyado niining udlot, alugbati, tangkong, petsay, letsugas ug uban pa. Mga matang kini nga dali rang maharbesan. Ang kamote lang pananglit, mahimo na nimo ning hingudlotan tulo o upat ka semana gikan sa pagtisok. Mao sab ang tangkong ug petsay.

NIADTONG miaging Agosto 6, 2017 nagtanom ko og 15 ka punoang talong ug 20 ka okra isip dugang sa mga tanom nakong petsay, tangkong, kamote ug duha ka klaseng sili. Gituyo nako nga ubay-ubayon ang talong ug okra aron ikabaligya ang dili na namo mahurot og habhab.

Sa kataposang semana sa Septiyembre nakasugod na kog pangipo sa mga bunga. Tungod kay tindahan man pod lagi ang atubangan sa among balay, tanang mahiagi ug makahangad, mangutana gyod dayon kon naa bay mapalit nga bunga. Sa banabana nako, nakaharbes kog uska kilog tunga sa talong ug mga 20 ngadtos 30 ka buok okra kada semana sa su'd sa tibuok buwan sa Oktubre.

Dihang minghunong na pagpamuwak ang mga okra, ako kining gipamul-ongan mga usa ka piye ang gitas-on gikan sa yuta dayon akong gipangtuparan sa bag-ong transplant nga mga Diamante Max nga kamatis. Wala madugay, nanggitib ang lapyong mga salingsing sa okra ug paglabay sa pila lang ka semana, namuwak og otro dungan sa pagpamuwak sab sa mga kamatis.

Gitanom nako ang 22 ka punoang kamatis niadtong Nobiyembre 7 ug niini lang unang semana sa Enero 2018 nagsugod nag pangahinog ang mga bunga. Puwerteng dalia ra, no! Kini gong baraytiha sa kamatis usa ka buwan gikan sa pag-transplant mamuwak na, ug usa ka buwan sab gikan sa pagbuwak, maharbesan na.

Niadto sang naghinangat ang Pasko, naglawong na sab ko og lima ka punoang paliya (Galaxy) nga karon, sa pagsulat niini, mingsugod na sag pamuwak. Malagmit nga sa dili pa matibas og pangipo ang mga bunga sa kamatis, maharbesan na pod ang mga paliya nga nangatay ibabaw niini. Ug hangtod karon, ang 15 ka punoang talong nga kadungan sa okra padayon pang naghatag og preskong grasya.

Daw dili katuohan nga ang ingon ini lang kadak-a nga luna makahatag og ingon kaabundang abot. Pero motuo mog sa di, ang kamatis nakahatag nag 25 kilos ug sa akong banabana, mokapin pa ni sa 30 kon maharbes na gyod tanan. Aw, kadto lang una nakong tanom aning klaseha, ang 24 ka punoan mikuha mag 27 kilos tanan-tanan. Tagkaping kilo lagi kada punoan.

Tungod kay kasagaran talagsaon man gyod ang kalapyo sa akong mga tanom, daghan ang nangutana kon unsa kunoy akong giabono. Siyempre, kay panggamit man gyod sa pamilya ang konsepto aning akong pagpananom, wala ko mogamit og kemikal o komersiyal nga abono. Pyur organik gyod ning akong mga abot.

Ingon ini lang kasimple. Naa koy duha ka baldeng giandam isip mga compost bins. Tanang mga biya sa kosina namo labi na ang panit sa mga prutas ug mga utanon, akong tagoron ug ipundo didto sa balde. Makahakad kog tabunok kaayong compost kada tulo ka semana maong abunda ko sa abono. Kada maglawong kog bag-ong mga tanom, sagolan nakog mga 35% compost ang yutang akong tamnan.

Gawas sa compost, migamit sab kog fish extract isip dugang. Sa akong nasinati, nindot kaayog resulta sa mga tanom ang duga sa isda. Sayon ra pod ning himoon. Dugmokon lang o kaha i-blender ang baratohong mga isda ug ang duga nga makuha maoy isagol sa tubig sa pagpamubo. Iaplay ko ni kinse ka adlaw gikan sa pag-transplant.

Makalingaw kaayo ang pagpananom. Tiaw mo na, sa 16 metro kuwadrado nga rooftop garden, naa na mi kanunay preskong suplay sa utanon. Ug kini pay timan-i, may lahi ug talagsaong kalami gyod ang kaugalingong inani! Nah, mor pa!—

Photo Captions:

Pic 1: Ang unom ka bunga ¼ sa kilo na.
Pic 2: Ang Tagsulat nga nagpakita sa inaning Diamante Max sa rooftop garden.

Pic 3: Namungingi sa bunga ang 22 ka punoang kamatis.
Pic 4: Dagko pa gihapon ang talong bisag tulo ka buwan nang gianihan.
Pic 5: Lapyo kaayo ang petsay ug tangkong.
Pic 6: Ang kamote nga puyde nang hingudlotan.

Kamatis sa Among Atop

Ni E.S. Godin

DIHANG nabalita ang pagpananom og mga utanon sa mga kaang, ang atop sa among gamayng tindahan sa Manila akong gipasemento aron duna koy luna nga kapahigayonan sa pagpananom. Naundang ang akong garden sa nataran human namo patukori lagig gamayng tindahan maong gimingaw na pod kog pananom-tanom ilabi na dihang akong nakita ang mga tanom Ni Pare Johnny sa iyang gamayng rooftop garden. Nindot kaayog tubo ang iyang mga kamatis, talong, siling espada, ubp. Mao tong nakahunahuna ko pagsundog sa iyang rooftop garden.

Ang naghimungang kamatis sa Rooftop Garden.

Ang atop sa among tindahan may gilapdon lang nga 4 x 4 meters. Sa ato pa, ang kinatibuk-ang sukod niini anaa lang sa 16 square meter tanan. Apiki gyod kaayo kon hunahunaon. Apan kining gidak-ona igo na kaayo, sobra pa gani, kon ang tuyo sa pagpananom para lang sa kaugalingong pangonsumo. Oo, dili maato og luto, uy! Usa ka pamatuod niini mao tong akong 24 ka punoan nga Diamante Max Tomato.

Ang Diamante Max Tomato usa ka haybrid nga kamatis nga produkto sa East West Seed Company. Mao ning kamatisa ang sagad natong makita sa kamerkadohan— kanang kamatis nga bagaon og panit nga medyo oblong ang porma.

Ang akong 16 square meter rooftop garden, bisag wa mo mangutana, mosulod og 60-70 ka punoan, kon ako pang gilukop pagtanom og kamatis. Apan kay ako mang giklase-klase lagi ang tanom (naay petsay, tangkong, duha-ka-klaseng sili, talong, tanglad, sibuyas-dahonan, ubp.), mao tong 24 ka punoan ray akong gisulayan.

Ang usa ka pungpong motimbang nag 1/4 sa kilo.

Ug tuod man, tingali natayming pod sa maayong panahon, hilabihang nakapamunga sa akong kamatis. Dagko ug himsog pa gyod kaayog mga bunga. Gani, ang usa ka pungpong o bulig lang (diin may bunga nga lima o unom) motimbang nag ¼ sa kilo. Ug motuo kag sa dili, ang 24 ka punoan nakong kamatis mingharbes og 27 kilos tanan-tanan. Nagpasabot nga nakahatag og tagkaping kilo ang kada punoan.

Aw, kon dako pa laging lugar ang natamnan, ibutang ta nga nakatanom kog 24 mil ka punoan, miani sab unta kog 27 mil kilos. Ang 27 mil kilos, sa tag-50 ang kilo, pila may sapion? Aw, malabong 1.35 M, di ba?

Hinuon, kadtong 27 kilos, suma-total to sukad sa pagsugod nakog harbes sa unang semana sa Disyembre hangtod na sa Pebrero. Sa primero tinagidyot pa lang, tagtunga sa kilo kada tulo ka adlaw, hangtod natagkaping kilo, ug ang kinadas-agan, tres kilos sa usa ka pagharbes. Dili mahimong dili harbeson kay nangahinog na man. Ug kada tulo ka adlaw, mangharbes na pod. Mao lagi nga, kon para pangonsumo lang, dili gyod maato, uy! Pero kay tindahan man lagi ang silong sa akong garden, aw, didto ra pod mahagsa sa tagmameso ang buok, usahay puphoan na gyod gani, aron lang dili mausik.

Ang Diamante Max nga kamatis, base sa akong research, kasugdan nag harbes 55 ka adlaw human sa pag-transplant. Transplant ang terminong gigamit sanglit ang mga semilya sa kamatis patuboon pa man sa seedbed og mga tulo ka semana hangtod sa usa ka bulan usa pa ibalhin pagtanom. Ug sukad sa unang pagharbes, molahutay pa kinig 32 ka harbesan kapin kun kulang una matibas sa average nga 1.5 kg. kada punoan.

Ang kamatis dili lisod alimahan kay kugihan man kining motubo. Apan taymingonon lang kaayo ang panahon o tempo. Kini gong kamatis dili gyod moayo kon maatlan sa sigeng uwan nga maoy pagpamuwak. Mora sab nig mangga nga kon uwanon sa panahon sa pagpamuswak sa buwak, wa gyoy bungang mohimpos. Mangalata ug mangahulog ang gagmay o mao pay pagkapormang mga bunga.—

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2010

Ni OMAR KHALID
Bisaya Agosto 18, 2010

LAING tuig-tingtungha na usab ang natapos alang sa atong tulunghaan sa panulat sa mga batan-on dinhi sa Bisaya. Ug sugod sa unang isip sa Bisaya sa tuig 2009 hangtod sa kataposang isip sa tuig 2010, saksi ang mabuot nga mga magbabasa sa Bismag sa kalamboan sa mga batan-ong tingog nga nagpatublaw sa ilang dagang.

Sa tinuod lang, dili lalim ang pagdumala sa young blood writer section. Lahi man god ang akong tratasyon sa bag-ong mga magsusulat. Pinangga ko sila ngalang sa maingon-ingong paagi sab ko nagsugod-sugod.

Gibatonan ko ang mas lapad pang pagpasensiya sa batan-ong mga magtatampo. Sama nako kaniadto, puno sab sila sa mga pangutana nga natural lamang sa mga bag-ohanon. Kon kini di matubag, hayan nga ang ilang kaikag inanay nga mohupas. Ug natural nga mokaon kini sa akong ekstrang mga minuto. Gani, labing dako sa panahon kong gigugol sa internet mao ang pagtubag sa ilang mga pangutana nga, kon nauna ka lag usa ka gabii nila, hayan dabudabuhan ka nila sa pinilikito nga mga dasdas. Way sapayan sa kahasol. Nakakat-on man sab ko uban nila. Ang ilang kaalam kanunay sab nga naghagit sa personal kong katakos. Maong wa sab ko maalkanse. Kay usahay, mas daghan og makat-onan ang maestro sa ilang estudyante. Tingali, lahi lang ang panahon karon kon itandi kaniadto. Dili na mamonopoliya sa pipila ang kaalam sa panulat tungod sa panahon sa libreng impormasyon. Gawas pa, sagad sa mga batan-ong magsusulat nagadako sa akademiya ug busa, sayon ug linaktod ang diskusyon kay dili na man ta mobalik sa binata nga mga pagpasabot.

Sa kinatibuk-an, akong napanid-an nga ang mga batan-on labihan kamapangahason manulat. Gikuykoy nila ang mga tema nga gilikay-likayan kaniadto sa mga magsusulat. Matawag ba kaha nga demalas o suwerte, nabantayan sab nako ang dakong kahikugang sa mga magbabasa nga, lagmit, dili pa andam mosungasong sa ilang mga kaugalingon dihang ilang nakita ang reyalistikong pagpintal sa mga batan-on sa uban pang mahinungdanong kasinatian sa tawo— mga kasinatian nga angay sab makabaton og luna sa pahina sa Bismag isip testamento sa kalangyab sa imahinasyong Bisdak.

Nahimuot kaayo ko sa nakaplagang bag-ong kagawasan sa mga batan-ong magsusulat. Ang arte sa panulat sa mga young blood writer ingon sa kabayo nga nakabuhi sa apiki nga kuwadra ug nagdayak nga nagsaulog sa nakitang bag-ong sibsibanan. Sa akong pagsabot, bag-ong balod kini sa panulat isip hulip sa miaging edad sa katitikan.

Sa kinatibuk-an gihapon, nakita nako nga mas technically sound ang bag-ong mga salta karon. Nasayod na sila sa unsay angay isulat ug unsaon pag-atake ang ilang tema nga buot sulaton. Tungod kini sa ilang bentaha nga naangkon. Nagatubo sila sa kalikopan sa unibersidad nga nagmatuto ug nagsangkap kanila sa mga armas sa panulat, sa ako nang gikaingon.

Apan namatikdan ko usab nga duna silay kakuwang sa kasaysayan sa tradisyon sa kapanulatang Bisdak. Nagkapangka-pangka sila kon asa magsugod, unsa ang mga daydayan sa panulat nga maingon natong tatak sa usa ka Bisdak. Daw mga ilo sila nga wa makaila kinsa ang ilang mga ginikanan, nangahimugso sila nga way malingi nga kasaysayan. Sa laktod nga pagkasulti, may kakulang sila sa sense of literary history sa ilang kaliwat aron mao untay angklahan unsa man nga direksiyon ang buot nilang taakon.

Sa kinupsan, klaro nga nagagunit sila sa pinulongan nga estranyo alang nila. Angkonon man o dili, bakikaw ang pipila kanila sa katakos sa pinulongang Binisaya. Ang kabatid sa pitik ug ritmo, sa huyad ug kiay, sa hagsa ug dagayday sa pamulong dinha sa sinulat maoy magpakita sa kahanas sa magsusulat sa pinulongan nga iyang gigamit. Dinhing bahina tingali ang angay ugmaron pa sa mga batan-on. Ang bisan unsang sinulat nagaagad sa kabatid sa magsusulat sa paggamit sa pinulongan isip pinatik nga teksto. Sa mosugot man siyag sa dili, siya pagasukdon kon giunsa niya pagpahimulos ang tanang birtud sa pinulongan.

NIINING tuiga, laing batan-on na usab ang nahukman sa kapangulohan nga iapil na sa laray sa propesyonal nga mga magtatampo sa Bisaya tungod sa gipakitang paglambo sa iyang arte sa panulat.

Kadali rang mahinumdoman ang iyang ngalan tungod sa kadaghan na niyag napatik nga mga sinulat dinhi sa Bisaya. Wa siyay giliatan. Tanang genre sa panulat iyang gisangab. Mora siyag tawong lunos nga andam mohabhab bisan anino lang sa kaldero. Mao niy bata nga klarong higugmaon sa editor tungod sa iyang kakugi, sa iyang kapugoso mopasikot-sikot.

Namatikdan nako nga maoy paborito niyang sulaton ang may kalabotan sa domestic violence: iresponsable nga amahan, mga anak nga biktima sa pangabuso, gibun-og nga inahan, o unsa pa. Gawas niini, misuway sab siyag laing mga dugokan sama sa krisis sa kailhanan, kakabos, ubp. Pero sa sinugdan di ko kaseguro kon unsa ba gyod siya kaseryoso sa iyang pagka magsusulat kay wa man siya moangat sa lebel nga maoy makapabarog sa akong balhibo.

Wa ko magtuo nga moabot ang panahon nga iya kong mapabelib sa iyang abilidad. Oo, maantigo siyang mosulat, di malalis; apan kutob lang niana. Duna man god koy gipangita nga matang sa labok sa usa ka magsusulat aron mawad-an kog rason nganong di ko siya angay ipahimutang sa hataas nga pedestal. Nangita ko sa finesse sa usa ka magsusulat. Dili ko kontento nianang katarongan nga “maantigo na man busa papasaron na lang”. Gisigehan ko siyag pilpil kay nasayod ko nga duna siyay katakos pagduot sa iyang limitasyon aron masalom niya ang tinugkaran sa akong gilok. Nangalukapa ang nanagsunod niyang mga balak ug sugilanon sa akong basurahan dili tungod kay di siya maantigo o kaha buot kong mapugdaw ang iyang mga damgo. Gihimo ko kini aron iya pang langkaton ang kataposang alamag nga anaa sa iyang utokan, idasok kini ngadto sa usa ka obra nga morag baylo sa kataposang gininhawa sa usa ka alagad sa arte. Kay buot kong mahimo gayod siyang takos inig-abot niining adlawa sa tuig; malantaw niya ang kagahapon, asa man siya idagsa sa kapalaran, nga usa siya ka malig-ong sakayan nga nakalabang sa dakong unos. Gawas pa, buot sab ko nga ang tanang pasado sa young blood writer section ning Bisaya mga magsusulat gayod nga de kalibre sa ilang matang— mga magsusulat nga daw iring kumagat nga bisan pag unsaog itsa, tiil gayod ang motugpa, labing menos.

Gihatagan ko siyag mga reading assignment aron makapanamin sa gama sa mga banggiitan sa katitikan. Ang di ko malimtan nga gipahinuktokan ko kaniyag dugay mao ang kataposang parapo sa sugilanong “Araby” ni James Joyce ug ipasikpaw kaniya ang mga misteryo niini. Puwerte nakong lingawa sa gipakita niyang pagtubag sa akong hagit.

Wala koy pagduda sa iyang tinguha nga makat-on. Apan angkonon ko nga padayon kong nagduda sa iyang kaseryoso sa panulat.

Hangtod nga natagik niya ang mga sugilanong “Si Taz” ug ang bag-o lang nga “Terminal”.

Sa sugilanong “Si Taz”, napakita niya ang kinadak-an niyang layat sa piksiyong minugbo nga gitawag tag sugilakbit (flash fiction). Gani, maisip man nga korona niya kini sa panulat. Dili sayon ang disiplina sa sugilakbit ilabi na sa mga bag-ohan. Gawas nga pinig-otan sa gitas-on, hapit wala nay luna ang magsusugilanon sa character ug plot development ingon man ang pagpabarog og tensiyon sa estruktura niini. Mugnaon ang sugilanon mga morag kuris-kuris lamang sa sketch pad sa usa ka pintor apan tatawng makabarog isip usa ka arte. Matag pulong ug esenang gamiton managsamang gipaagi sa daghang mga paghinuktok sa awtor.

Ang sugilanong “Si Taz” estorya sa usa ka panimalay nga gidangpan sa usa ka iring nga ginganlag Taz. Dako og nahimo si Taz nga kausaban sa kahimtang sa panimuyo sa narrator sa sugilanon: wala nay gising sinina sa ilang aparador, wala nay tuko nga mangiti sa ilang telebisyon. Labaw sa tanan, ang binuhi nilang iro nga si Neo sa gawas na magkan-anan. Apan usa ka panghitabo ang miabot. Namatay si Taz tungod sa pakigsakbang niini sa kobra.

Kining maong sugilanon tour de force kaayo tungod sa higpit nga disiplina nga gipahamtang sa awtor. Sama sa “Cien años de soledad” ni Gabriel Garcia Marquez ug “The House of Spirits” ni Isabel Allende, ang sugilanon nagsugod sa flashback.

Ang kausaban nga linugdangan sa pag-abot sa iring mao ra say gihimo niyang resolving factor aron mapakita nga gikamingawan sa pamilya sa narrator ang pagkahanaw sa iring kay:

Pagkahuman niadtong masulub-ong adlaw, daw mibalik ang panahon. May kinitkitan na usahay ang mga sinina sa aparador. Mibalik na ang mga tuko sa pagpangiti kanamo samtang magtan-aw mig telebisyon. Mitambok nag balik si Neo ug sa kosina na kini magkan-anan.

Sama sa una dihang wala pa moabot sa among banay si Taz.

Kining gipakitang pagka masugyoton sa kataposang duha ka parapo maoy naghungit sa emosyon sa kamingaw ngadto sa imahinasyon sa magbabasa. Nahibalik sa naandan ang kahimtang sa apektadong pamilya sa sugilanon. Apan nahibalik ba god? Bisan miingon ang narrator nga “sama sa una sa dihang wala pa moabot si Taz” apan klaro nga dili na gyod sama sa una. Mora bag tawo nga nanghimakak nga wa siya mingawa sa nahanawng hinigugma pero nagsigeg bakho. Mao sab ni ang nahitabo sa narrator sa sugilanon. Si Taz kabahin na sa ilang gihandom nga kamingaw isip bililhong linalang. Apan kining tanan implied lamang sa kinatibuk-an sa kaasoyan.

Nahitabo ang maong epekto tungod kay suwabe kining gi-execute sa awtor. Direkta ang iyang mga linya nga epektibo kaayo sa gitinguha niyang emotional response sa magbabasa.

Lahi sab ang atake niya sa obrang “Terminal”. Ang mga karakter gitan-aw pinasikad sa presensiya ug panghukom sa usa ka bangko. Ang teknika dili na hinuon bag-o apan, sa usa ka bag-ohanon nga kini mapalampos, kini talagsaon na uyamot. Ang mga diyalogo usab dinhi kay reyalistik kaayo, butang nga gihigugma kaayo nako sa panugilanon. Ang magsusugilanon god way katungod nga mousab sa unsay kamatuoran. Ang mga bakak sa sugilanon, kon duna man, nga gimugna sa awtor maoy iyang mga himan nga mapalutaw ang halawom nga mga kamatuoran sa tawo.

Ning maong obra, gipakita usab ang tinud-anay nga motibo sa mga aktor sulod sa terminal: mga drayber nga mapahimuslanon sa higayon, kabalaka sa mga pasahero nga buot mahiuli sa kagabhion, babaye nga tigpakaaron-ingnon... tanan... tanan... nanagbaton og tawhanong mga taras.

Apan adto lugdang ang sugilanon sa iyang counterpoint nga nagpakita sa kasagmuyo sa usa ka bangko. Klaro sa panan-aw sa awtor ang kahimoan ug kadugtongan sa tanang butang bisan kadtong wala na hikit-i sa tawhanong panikaysikay. Sama lagi sa bangko. Busa:

Bisag ingon ani lang ko, sandiganan sa mga konduktor o drayber samtang naghuwat og mga pasahero, apan kon wala ako ug ang akong mga igsoon, dili ra ba gyod maporma ning maong terminal. Ug bugtong ako lamang— kami sa akong mga igsoon— ang saksi sa tanang panghitabo. Lainlaing klase sa tawo ang among masaksihan. Lainlaing estorya. Moabot ug mawala sila. Apan kami dili. Pabilin ming managbarog sa among mga puwesto—walay lingkod-lingkod, walay lihok-lihok, walay kapoy-kapoy, walay suweldo.

Mao ning mga linyaha ang akong gipangita. Mao ni ang halawom nga insight sa usa ka magsusulat nga andam mopayango nako alang sa pag-uyon. Ang gagmayng mga butang nahimoan og dako ug tidlom nga kahulogan.

May rason gayod nganong italay siya sa uban pang gradwado sa young blood writer section kauban nilang Cirilo Lacuna, Vera Naome Flores, Elaine Grace Lape, Kevin Lagunda, ug Jona Bering.

Ug may lain pa ba, ang kapangulohan sa Bisaya mipahalipay kang Romeo Nicolas Bonsocan— ang napiling “Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya sa Tuig 2010”. —

Dokyu sa Kinadak-ang Lantugi sa Sugbo

Ni E.S. GODIN
Bisaya Peb. 9, 2011

(Ikaduhang Pinasidunggan, BATHALAD-Mindanao Tigi sa Pagsulat og Gumalaysay 2010)



LAHI ning atong saw-an ron sa ubang mga dokyu kay kini na tingali ang matawag nga dako apan gamay sab nga isyu. Dako tungod kay hangtod ron wala pa kini masulbad. Ug gamay sab tungod kay pila ra kaha kabuok ang nanagpakabana niini.

Sa tinuod lang, wala gyod unta sa plano ang pagkober niining maong isyu. Kapoy na kaayog hisgot aning gamayng butang nga halos wala nay nagtalinga. Morag dili na angayng gastoan pag bytes sa utok ang butang nga wala na problemaha sa uban. Disgrasya lang lagi nga ang atong tighunghong maoy dili mahilom— langas kaayong sigeg pasiklap sa hunahuna. Hasol ug makabalda na nuon sa buhat. Haskang ahaka! Gawas pa sab, may kontes lagi sa Bathalad ug dako kunog purohan nga modaog. Maong panahon na kuno nga ikayagyag sa publiko ang hilom apan maoy kinadak-ang lantugi sa kasaysayan sa mga tabunon sa yuta ni Humabon ug Lapulapu.

Busa, ania ang Dokyu sa Kinadak-ang Lantugi sa Sugbo:

NIADTONG bag-o pa lang gilusad ang programang “Sugbuanon Na Ni” ni Leo Lastimosa uban ni Roger Pono sa radyo ma-Domingo, dihay nanawag ug nagpailang avid listener kuno siya sa ilang programa. Naghisgot-hisgot man god lagi ang duha ka program host bahin sa Cebu ug sa mga bahandi sa kasaysayan niini.

“Nagpasalamat lang ko nga inyo nang gitin-aw ang kalibog sa isyu bahin sa SUGBU ug SUGBO pinaagi sa ulohan ning inyong maanindot kaayong programa,” matod pa sa nanawag nga ilang gi-on-the-air kinsa hisabtang miabiba sa bag-o lang gilusad nga programa sa kahanginan.

“Tabi, Mister, mahimo bang magpaila ka aron usab masayod ang atong mga tigpaminaw,” salo dayon sa anchor nga si Leo.

“Ako diay si Baludoy, ang sikat nga inimbentong karakter ni Piux Kabahar,” maoy daling tubag sa nanawag.

“Aha,” timang usab sa co-anchor nga si Roger.

“Ikaw si Baludoy, ang inimbentong karakter?” sal-ot usab ni Leo nga morag naglibog.

“Oo, Sir. Ako tong si Baludoy.”

“Sa unsang pagkahitaboa?” ni Leo pa usab.

“Screenname ra nako ang Baludoy, Sir. Dili gyod ko Baludoy kaniadto. Pero dihang napupolar ang Bertuldo ug Baludoy ni Piux diin ako maoy midala sa papel ni Baludoy, nahimo na gyod kong si Baludoy.”

“Ah, sa ato pa, ikaw si Baludoy nga kauban ni Bertuldo sa dula ni Piux Kabahar kaniadto,” sal-ot usab ni Roger Pono.

“Ah, kadtong gihimoan sab og pelikulang Binisaya!” sumpay ni Leo.

“Mao ron, Sir,” sanong sa nanawag.

“Salamat kaayo kay nanawag ka,” dason ni Leo. “Maayo unta tog miduaw ka pa diri sa studio.”

“Nagpaminaw man lang god ko, Sir, kay kini laging may gipamati na tang panakit sa tuhod usahay, hehe, atraytis lagi, Sir Leo, paita ning tiguls na…”

“Hain na man tuod ron ang kauban mong si Bertuldo?” sukot gikan ni Roger.

“Ambot buhi pa ba kaha tong tawhana, Sir. Mas bisyoso pa man to nako. Nagkabuwag-buwag na man lagi mi dihang nangawanggets na.”

Mingkatay pa ang ilang panagtabi on-air kay nalingaw man pod lagi ang duha ka program host. Wa dangtig pila ka minuto human sa ilang panagtabi, dihay laing nanawag. Balibaran unta sa operetor sa telepono kay napupos na man ang oras sa ilang programa apan namugos gyod ang caller. Mao tong gitugotan na lang nga patingogon kadiyot.

“Unsa man ning inyong programa, naay pabor-pabor?” maoy unang bungat nga milanog sa kahanginan.

“Tabi, Sir, idiretso palihog sa imong punto kay gamay na lang ang nahibilin natong oras,” santa ni Leo.

“Buot lang kong motimang sa gipanulti adtong nanawag nga si Baludoy, Sir. Unsa toy pu’ng niya, natin-aw na ang kalibog sa isyu sa SUGBU ug SUGBO? Morag nasayop tingali to siya, Sir. Sa tinuod lang, hangtod ron, wala pa gyod maklaro kining isyu sa SUGBU batok SUGBO.”

“Tabi, kinsa ni Palihog?”

“Ako si Bertuldo, Sir, tiguwang na pod tawon. Ug nahibawo ko sa sentimento adtong Baludoy kay dugay ming kauban, pabor to siya nga SUGBU ang matuman. Pero barogan nako nga SUGBO ang tukma, dili SUGBU”.

“Salamat sab kay mitawag ka. Nindot tuod ning diskusyona da. Ugaling lang kay wala na tay igong oras sa pagka karon”, pasabot ni Leo. “Buyno, dapiton ko ikaw sa pagtawag o pag-ari gyod personal sa laing higayon… sa sunod Domingo. Ug dapiton ko usab si Baludoy, kon nagpaminaw man siya karon, aron usab makahatag sa iyang panahom.”

“Salamat kaayo, Sir. Kita gyong katag ani.”

Sa dihang gipalanog na ang ilang station ID agig panapos sa ilang programa, nakaingon si Roger off-air nga, “morag dakong debate ning mahitabo, Leo. Maayo tingali nga atong imbitaron ang kadagkoan sa siyudad ug mga haligi sa mga kapunongan sa mga magsusulat. ”

Pilay estorya, gikatakda ang dakong debate-lantugi nila ni Bertuldo ug Baludoy. Nasabotan nga adto na lang gyod sa Plaza Independencia himoon ang maong kalihokan aron makatambong ang tanang gusto mosaksi ug may live coverage nga i-feed sa programa nila ni Leo kay giatol man pod og Domingo.

Nanambong tuod ang mga taga Akademiyang Bisaya, LUDABI, BATHALAD, DFI ubp. Diha pod ang kadagkoan sa siyudad. Nagdasok lagi ang mga tawo kay gawas nga daghan ang nakuryoso pagpaminaw, daghan pod ang gusto motan-aw sa linawas gayod nila ni Bertuldo ug Baludoy nga sikat kanhi sa ilang panahon.

“Dunay tulo ka bug-at nga punto nganong SUGBU ang angayng gamiton ug dili SUGBO,” maoy pasiunang bungat ni Baludoy dihang siyay natakda nga unang mosulti pagsugod na sa lantugi. Naglisod intawog barog ang tiguwang kay naatol pod laging misugmat ang iyang tuhod. Gilatid sa lagda nga mahimong tubagon dayon matag punto nga matuki sa isigkahabig agad sa pagdumala sa mga tigpataliwala nga gipangunayan gyod nila ni Leo ug Roger.

“Ibungat ang imong tulo ka punto kay akong tubagon,” sawo dayon ni Bertuldo nga medyo bakoon na pero ingon sa nagpanikad nang nagbarog atubangan sa iyang mikropono. Mingsibaw dayon ang mga pagakpak ug abiba.

“Unang rason,” sugod ni Baludoy, “SUGBU ang tukma tungod kay, base sa atong lagda o kombensiyon sa pagsulat sa Binisaya, “dili angay usbon ang mga ngalan sa tawo, dapit ug ubang mga proper noun sama sa brand sa mga produkto. Tin-aw kana…” Misapaw dayon ang sipang pagakpakay.

“Sakto si Baludoy, mga higala, sa iyang giingon nga kombensiyon,” tubag usab ni Bertuldo. “Dili usbon ang mga ngalan o proper noun. Apan yuna pa, ngalan ba diay ang atong gilantugian dinhi? Aw, tinuod na, ngalan lagi ang Sugbo. Apan pasayloang tin-awon nako nga dili ang ngalan mismo maoy punto ning atong lantugi kondili ang mga simbolong titik nga morepresentar sa ngalang Sugbo. Ang espeling, Doy, maoy atong gidebatehan, dili ang ngalan.” Laing gahob nga pagakpak ug abiba milanog sa palibot.

“Ayaw pagpinilosopo, Tuldo, kay dili ni sama sa atong pasundayag kanhi nga pulos lang kabuang. Akademikong hilisgotan kini ug nahitaya ang atong pinanggang yutang natawhan.” Misamot na gyod kasibaw ang katawhang naminaw. Isig-abiba sa ilang mga gidapigan. Maila nga nabahin sab ang pagtuo sa publiko bahin sa isyu.

“Nan, karon, Doy, unsay labot nianang lagdaa nga espeling ra may buot natong husayon?”

“Tungod kay anaa magsumikad sa maong lagda nga dili angayng usbon ang SUGBU nga maoy gigamit sa kakaraanan. Ug kini maoy ikaduhang rason— ang SUGBU maoy gigamit sa kanhing mga magsusulat sama nila ni Vicente Sotto, Rama ug ubp. Busa tukma lang nga kini maoy atong paundayonan.”

“Apan unsa may ilang gibasehan sa pagtitik sa “SUGBU”, Doy, dili ba minao-mao lang usab kadto nila sanglit sa ilang panahon wala pa man malatid ang lagda sa paggamit sa U ug O? Gawas pa sab, sila kanhi nanagtamod sa konsepto sa undak sa linitokan sa pag-espeling sa mga pulong— nga kon gahi U ang gamiton ug kon humok O. Apan nasayod ta, nga giwagtang na kanang konseptoha human malatid ang lagda sa U ug O. Gawas pa gayod, tinuod nga sila si Sotto, Rama ubp. minggamit og SUGBU apan daghan usab ang minggamit og SUGBO, kamatuoran nga bisan sila kaniadto wala usab magkasinabot sa tukmang espeling sa maong pulong. Hibaw-i, Doy, mga higala, nga ang Sugbo dili maoy opisyal nga ngalan sanglit lain ang gingalan niini sa atong kolonisador nga Katsila. Nasayod tang tanan nga Cebu na ron ang opisyal nga ngalan ug ang Sugbo nahimo na lang lumad nga ngalan. Ug tungod niining pagka dili na opisyal nga ngalan, wala na hinuon tay kabasehan unsay tukmang espeling niini.

“Tingalig nalimot ka na sa leksiyon mo sa history, Tuldo!”

“Ah, Pigafetta na sad. Pastilan, Doy, kadtong Uropanhong magsusulat ni Magellan igo lang nagkompirmar nga tinuod gyong Sugbo ang kanhing ngalan sa Cebu. Apan dili nato makompirmar ang espeling tungod kay si Pigafetta nagsulat man lang agad sab sa iyang pagsanasana pinasikad sa ilang alpabetong langyaw. Timan-i nga ang mga Uropanhon yungit manlitok sa mga pulong Binisaya hinungdan nga nasulat niyang (Pigafetta) Zubbu ang Sugbo o Sugbu. Ug duna pa siyay daghang nalistang mga pulong Binisaya, Doy, nga nagpamatuod nga daghag sipyat ang iyang sinanasanang mga pulong sa aktuwal nga linitokan nato sa maong mga pulong. Masabot nga si Pigafetta, por seguro, nagpangutana ngadto sa lumad nga mga Bisaya sa mga ngalan sa mga butang. Ug kon unsay ibungat sa napangutan-an, isulat lang usab ni Pigafetta sumala sa iyang sanasana sanglit wala pay lumad niadto nga maantigong mosulat. Pananglit, ang ‘bugas’ (rice) nasulat niyang ‘bughax’, ang ‘dugos’ (honey) natitik niyang ‘deghex’, ang ‘baboy’ (hog) na-‘babui’, ang ‘manok’ (chicken) natala niyang ‘monoch’, ang ‘adlaw” (sun) nahimong ‘adlo’, ang ‘saging’ na-‘sagin’, ang ‘isda’ (fish) ‘yssida’, ang ‘kawayan’ nahimong ‘cauaghan’, ang ‘tikod’ (heel) natitik niyang ‘tiochid’, ubp. Gani, duda man ko nga Bol-anon ang ubang napangutan-an ni Pigafetta kay ngano mang nasulat niya ang ‘cauaghan’ alang sa ‘kawayan’ ug ‘tiochid’ for ‘tikod’ kon dili pa ang Binol-anong ‘kawajan’ ug ‘tiked’ ang iyang nadungog? Kon wa pa ka kakita aning listahana, Doy, pangitaa sa “Documentary Sources of Philippine History”, Document 15, nga giulohag “First Voyage Around the World” (1519-1522) ni Gregorio F. Zaide.”

“Tabi una, mga igsoon,” misal-ot ang tigpataliwala nga si Leo. “Nabati na man nato ang baroganan ni Baludoy, ato unang pamation ang gisukarang baroganan ni Bertuldo ngano nga gibarogan niya ang SUGBO inay sa SUGBU.”

“Buyno, usa ra ka punto ning ako, mga higala,” matod ni Bertuldo. “Natuki na sa unahan nga sukad pa kaniadto, nabahin na sa duha ang konsepto sa pagsulat sa maong pulong, dunay SUGBU ug naa poy SUGBO. Ug bisan karon sa kabag-ohan, kon sulayan natog susi sa mga basahon, internet ug uban pa, makita ni nato. Sublion ko pag-ingon nga kining tanang kalibog karon resulta lang sa kawalay tinong tamdanan kanhi sa pagpahimutang sa U ug O. Busa, sa dihang nalatid na ang lagda o tamdanan sa paggamit sa U ug O sa unang Akademiyang Bisaya nila ni Presidente Carlos P. Garcia kanhi, dayag nga nasulbad na usab kining problemaha. Ug sumala sa maong lagda, ang U anha ipahimutang sa una ug sulod nga (mga) silaba samtang ang O anha lamang sa kataposang silaba sa pulong. Sa ato pa, SUGBO ang sakto, dili SUGBU.”

“Sipyat gihapon ka, Tuldo,” timang ni Baludoy. “Wa ka ba masayod nga sa mga pagtuon nga gihimo, nasusihan nga ang karaang alpabeto nga gigamit kanhi, alibata ba kadto, aduna lamay tulo ka vowel? A, I ra ug U ang karaan. Nan, SUGBU gyoy tukma, di ba?”

“Tinuod gihapon na, Doy, way lalis ana. Apan dili ba nga ang nagtudlo sa atong unang mga ginikanan sa pagsulat ug pagbasa ang mga Katsila na man ginamit ang ilang alpabeto? Ang atong karaang mga basahong Binisaya nga pinatik sa kaparian, ang atong karaang mga publikasyon, di ba nanaggamit na mag O ug E nga sinagop nato sa mga Katsila? Ambi, makangalan ka bag basahong Binisaya nga ang gigamit kadto pang giingon mong tulo lang ka vowel? Wala, Doy, di ba? Busa, dihang gihatagan natog representasyon ang lumadnong ngalan sa yuta ni Humabon pinaagi sa mga letra, SUGBO na gyod ang motukma sanglit niining tungora hagbay ra natong gibiyaan kadtong karaan… kadtong giingong kaligrapiyang alibata.”

Miisa sa iyang kamot ang usa sa mga konsehal nga mingtambong dayong ingon, “Sa akong paminaw, morag lisod mahusay sa pagka karon kining maong isyu. Busa, isugyot ko nga ipaagi tag legal kining butanga. Andam kong mopasakag resolusyon niini sa konseho,” namakpak dayon ang bagang duot sa iyang dumadapig nga nanambong. Ug mingsugod ang yagubyob. Kasagaran ming-ingon nga “maayo pa tuod, seguradong sulbad ang problema”. Apan usa sa mga haligi sa mga magsusulat mibarog ug namulong.

“Kon ipaagi nig ordinansa, masetol na gyod nuon. Apan kalagmitan kaayong mahitabo mao nga kon unsay impluwensiya sa mga sakop sa konseho labot sa isyu, lagmit mao gyoy motigbabaw. Morag dili makiangayon kay tingog man lang sa pipila ka sakop sa konseho. Ang mas maayo tingali nga ipaagi gyog plebesito aron may representasyon sa tanang mga Bisaya. Isyung katilingbanon kining atong giatubang busa angayng ang katilingban sab ang mohukom. Salamat.”

TUOD, mga higala, ibutang ta pananglit nga adlaw karon sa paghukom ug nag-atubang ka na sa balota, unsa may imong pilion: SUGBU ba o SUGBO?—

White Chickens Gipadagko Isip Pastured Chickens

Ni ZAC B. SARIAN
Bisaya Enero 19, 2011

Mga binuhiang puting manok nga gipasagdang maningaon sa kasagbotan.

DUNAY dakong interes sa luwas ug himsog nga pagkaon. Kini ang hinungdan nganong daghan ang minglikay pagkaon sa manok nga nagdako nga gibombardiyo sa antibiotics ug synthetic growth hormones sama sa ginapadagko karon sa daghang commercial broiler grower.

Isip resulta ning padayong pagpakabana bahin sa himsog nga pagkaon, daghan ang mingbalising karon sa pagpamuhi og free-range chickens nga pangbaligya ingon man pangonsumo. Kining mga manoka gipangpasto ug kon hatagan man og komersiyal nga pagkaon walay antibiotic. Ang pastured chickens, bisan og sila foreign breed, lamian usab sama sa netibong manok.

Sa minglabayng katuigan, ang nahilig sa free-range chicken nanagpadagko sa colored nga mga manok gikan sa Pransiya. Kontento ang mga grower sa performance sa inangkat nga colored chicken kay mas paspas silang modagko kaysa native nga mga manok.

Sa mga suplayer og colored chicks sa nangaging pipila ka tuig, kahinganlan niini si Bobby Inocencio sa Teresa, Rizal. Apan gumikan sa mga problema, mihunong sa pagpangangkat og parent stocks ug mihunong sa pagprodyus og day-old chicks ang mga Inocencio. Sunod niini ang Solraya Enterprises ni Dr. Rey ug Sandy Itchon nga misulod sa pagprodyus og pagpamaligya sa Sunshine nga mga piso, nga gikan usab sa Pransiya.

Nakombensir nila ang daghang tawo sa tibuok nasod sa pagsulay sa pagpamuhi og Sunshine chickens pinaagi sa agresibo nilang adbokasiya sa natural nga pagprodyus og pagkaon. Apan ang problema kay ang pag-angkat sa parents stocks dako nag gasto hinungdan nga ang mga piso dili na mabaligya ubos sa P35 matag usa. Duna man ganiy panahon nga ibaligya nila ang mga piso sa tag-P40 ngadto sa tag-P50 kada usa.

Ang dakong gasto sa colored chicks ang nakitang dakong babag sa natural farming advocacy sa mga Itchon. Kini ang hinungdan nganong nagpahigayon silag pagsulay. Naghunahuna sila sa pag-pasture og broiler chicks nga ginapatubo sa commercial growers sulod sa mga balay-balay sa manok. Kini gumikan usab sa daghang maayong rason. Una, dunay daghang mapalit nga day-old chicks sa daghang mga dapit sa nasod maong ang mga nanagpatubo dili maglisod sa ilang panginahanglan. Ug kini barato usab. Pananglitan, sa miaging bulan, ang puti nga mga piso ginabaligya lang sa tag-P8 kada usa tungod sa sobra nga suplay. Ug ning bag-o lang, usa ka grower sa Baras, Rizal misulti nga ang presyo mitaas ngadto sa tag-24 kada usa. Apan bisan pa niini, barato ra gyod kaayo ang mga piso sa puti nga manok kaysa colored day-old chicks.

Ang mga Itchon nagpadagko sa ilang white chickens sa yanong balay-balay sama sa ilang ginahimo alang sa colored Sasso o Sunshine chickens. Ila kining gi-brood sahi sa colored chicks (21 days) apan buhian sila nga maningaon sa gawas nga mas sayo og usa ka semana.

Binuhiang puti nga mga manok nga nagpangita sa ilang pagkaon sa gawas sa ilang balay-balay.

Imbes nga mogamit og veterinary drugs, giaplay nila ang fermented plant juice (FPJ) sa ilang ilimnong tubig gikan sa unang adlaw hangtod na sa panahon nga sila anihon aron ibaligya. Kini nakatabang nga paspas nga motubo ang mga manok. Matag tulo ka adlaw, hatagan usab nila og laing fermented product ang mga manok nga gitawag nilag OHN kun Oriental Herbal Nutrient nga magpalig-on sa immune system aron labi pang makasugakod sa mga sakit ug kahapo.

Ang mga Itchon naghimo sa kaugalingon nilang plant juice. Maoy paborito nilang mga materyal ang paspas manubo nga mga tanom sama sa alugbati, tangkong, kamote, bani sa saging ug water hyacinth kun water lily. Tagod-tagoron nila kining maong materyal ug i-ferment sinagolan og molasses. Sa matag tulo ka kilo nga tinagod-tagod nga mga materyal, dugangan nila kinig usa ka kilo nga molasses. Kini makaprodyus nag 2.5 liters nga fermented plant juice sulod sa usa ka semana. Unya, duha ka kutsara sa FPJ ang idugang matag litro sa ilimnong tubig sa mga manok.

Samtang ang commercial integrators gusto nga ang ilang mga manok maani sulod sa 30 ka adlaw, gituyo sa mga Itchon nga malangan ang pagtubo sa ilang mga manok aron motimbang kinig 1.9 ngadto sa 2 ka kilo (liveweight) inig-edad og 60 ka adlaw. Ilang langanon ang pagtubo sa mga manok pinaagi sa pagpakaon nilag commercial feed kausa sa usa ka adlaw nga ihatag sa alas singko sa hapon. Sa paghimo niini, ang pagtubo hinay kay sa naandan sahi sa ginapraktis sa mga integrator. Apan kini maghatag usab og kahigayonan sa mga manok nga maugmad og maayo ang ilang mga masel nga makaugmad usab sa kalamian sa karne. Sulod sa kataposang 20 ka adlaw, hatagan nila ang mga manok og ginaling mais aron magda’g ang panit sa mga manok, nga maoy kasagarang gusto sa mga kustomer. Gibutyag sa mga Itchon nga ang ilang puti nga mga manok susama kalamian sa free-ranged Sunshine nga ilang ginabaligya kaniadto.

Gisulti sa mga Itchon nga ang pagpadagko og puti nga mga manok sa natural nga paagi mokita usab. Base sa ilang kasinatian, migasto lang silag P100 aron makaprodyus og duha ka kilo nga manok sulod sa 60 ka adlaw. Ilang nabaligya ang dressed chicken sa tag-P200 kada kilo. Ang duha ka kilo nga manok (liveweight) kasagaran motimbang og 1.3 ka kilo kon maihaw na ug mabaligya sa P260.

Ang mga Itchon nahimong lig-ong tigsangyaw sa natural nga pagpanguma. Sila mga membro usab sa natural farming society kansang mga membro nanagprodyus og mga utanon, prutas, baboy, manok ug ubang mga hayop sa natural nga paagi sa pagpadagko niini. Ang pangulo sa ilang grupo mao si Andry Lim sa Davao City, kinsa bag-o lang nakadawat og pasidungog gikan sa Department of Agriculture alang sa aktibo niining pagsangyaw sa natural nga pagpanguma nga nakat-onan gikan sa eksperto nga Koryano daghang tuig na ang mingbalay.

Laing mag-uuma usab nga misulod sa pagpamuhi og puti nga mga manok gikan sa French colored chicken mao si Alex Yu, nga dunay organic farm sa Baras. Rizal. Nagpatubo siyag puti nga mga manok hangtod sa 90 ka adlaw tungod kay mao kiniy gusto sa target niyang mga kostumer. Ang mga Itchon, sa laing bahin, mas gusto ang 60 ngadto sa 79 ka adlaw nga mga manok nga motimbang og labing menos duha ka kilo kay mao usay gusto sa kasamtangan nilang mga kostumer. Nakaugmad na sila og network sa loyal customers kinsa mopalit gikan nila sa nagkadaiyang mga produkto nga naprodyus sa natural farming way sama sa itlog, chicken sausages, karneng baboy ug uban pa.

Niining tanan, wala gyoy mausik nga panahon sa pagsulay sa pagpamuhi og puti nga mga manok sa natural nga paagi nga mahimo usab nga imong kapanguwartahan.—