Bisaya Peb. 9, 2011
(Ikaduhang Pinasidunggan, BATHALAD-Mindanao Tigi sa Pagsulat og Gumalaysay 2010)
LAHI ning atong saw-an ron sa ubang mga dokyu kay kini na tingali ang matawag nga dako apan gamay sab nga isyu. Dako tungod kay hangtod ron wala pa kini masulbad. Ug gamay sab tungod kay pila ra kaha kabuok ang nanagpakabana niini.
Sa tinuod lang, wala gyod unta sa plano ang pagkober niining maong isyu. Kapoy na kaayog hisgot aning gamayng butang nga halos wala nay nagtalinga. Morag dili na angayng gastoan pag bytes sa utok ang butang nga wala na problemaha sa uban. Disgrasya lang lagi nga ang atong tighunghong maoy dili mahilom— langas kaayong sigeg pasiklap sa hunahuna. Hasol ug makabalda na nuon sa buhat. Haskang ahaka! Gawas pa sab, may kontes lagi sa Bathalad ug dako kunog purohan nga modaog. Maong panahon na kuno nga ikayagyag sa publiko ang hilom apan maoy kinadak-ang lantugi sa kasaysayan sa mga tabunon sa yuta ni Humabon ug Lapulapu.
Busa, ania ang Dokyu sa Kinadak-ang Lantugi sa Sugbo:
NIADTONG bag-o pa lang gilusad ang programang “Sugbuanon Na Ni” ni Leo Lastimosa uban ni Roger Pono sa radyo ma-Domingo, dihay nanawag ug nagpailang avid listener kuno siya sa ilang programa. Naghisgot-hisgot man god lagi ang duha ka program host bahin sa Cebu ug sa mga bahandi sa kasaysayan niini.
“Nagpasalamat lang ko nga inyo nang gitin-aw ang kalibog sa isyu bahin sa SUGBU ug SUGBO pinaagi sa ulohan ning inyong maanindot kaayong programa,” matod pa sa nanawag nga ilang gi-on-the-air kinsa hisabtang miabiba sa bag-o lang gilusad nga programa sa kahanginan.
“Tabi, Mister, mahimo bang magpaila ka aron usab masayod ang atong mga tigpaminaw,” salo dayon sa anchor nga si Leo.
“Ako diay si Baludoy, ang sikat nga inimbentong karakter ni Piux Kabahar,” maoy daling tubag sa nanawag.
“Aha,” timang usab sa co-anchor nga si Roger.
“Ikaw si Baludoy, ang inimbentong karakter?” sal-ot usab ni Leo nga morag naglibog.
“Oo, Sir. Ako tong si Baludoy.”
“Sa unsang pagkahitaboa?” ni Leo pa usab.
“Screenname ra nako ang Baludoy, Sir. Dili gyod ko Baludoy kaniadto. Pero dihang napupolar ang Bertuldo ug Baludoy ni Piux diin ako maoy midala sa papel ni Baludoy, nahimo na gyod kong si Baludoy.”
“Ah, sa ato pa, ikaw si Baludoy nga kauban ni Bertuldo sa dula ni Piux Kabahar kaniadto,” sal-ot usab ni Roger Pono.
“Ah, kadtong gihimoan sab og pelikulang Binisaya!” sumpay ni Leo.
“Mao ron, Sir,” sanong sa nanawag.
“Salamat kaayo kay nanawag ka,” dason ni Leo. “Maayo unta tog miduaw ka pa diri sa studio.”
“Nagpaminaw man lang god ko, Sir, kay kini laging may gipamati na tang panakit sa tuhod usahay, hehe, atraytis lagi, Sir Leo, paita ning tiguls na…”
“Hain na man tuod ron ang kauban mong si Bertuldo?” sukot gikan ni Roger.
“Ambot buhi pa ba kaha tong tawhana, Sir. Mas bisyoso pa man to nako. Nagkabuwag-buwag na man lagi mi dihang nangawanggets na.”
Mingkatay pa ang ilang panagtabi on-air kay nalingaw man pod lagi ang duha ka program host. Wa dangtig pila ka minuto human sa ilang panagtabi, dihay laing nanawag. Balibaran unta sa operetor sa telepono kay napupos na man ang oras sa ilang programa apan namugos gyod ang caller. Mao tong gitugotan na lang nga patingogon kadiyot.
“Unsa man ning inyong programa, naay pabor-pabor?” maoy unang bungat nga milanog sa kahanginan.
“Tabi, Sir, idiretso palihog sa imong punto kay gamay na lang ang nahibilin natong oras,” santa ni Leo.
“Buot lang kong motimang sa gipanulti adtong nanawag nga si Baludoy, Sir. Unsa toy pu’ng niya, natin-aw na ang kalibog sa isyu sa SUGBU ug SUGBO? Morag nasayop tingali to siya, Sir. Sa tinuod lang, hangtod ron, wala pa gyod maklaro kining isyu sa SUGBU batok SUGBO.”
“Tabi, kinsa ni Palihog?”
“Ako si Bertuldo, Sir, tiguwang na pod tawon. Ug nahibawo ko sa sentimento adtong Baludoy kay dugay ming kauban, pabor to siya nga SUGBU ang matuman. Pero barogan nako nga SUGBO ang tukma, dili SUGBU”.
“Salamat sab kay mitawag ka. Nindot tuod ning diskusyona da. Ugaling lang kay wala na tay igong oras sa pagka karon”, pasabot ni Leo. “Buyno, dapiton ko ikaw sa pagtawag o pag-ari gyod personal sa laing higayon… sa sunod Domingo. Ug dapiton ko usab si Baludoy, kon nagpaminaw man siya karon, aron usab makahatag sa iyang panahom.”
“Salamat kaayo, Sir. Kita gyong katag ani.”
Sa dihang gipalanog na ang ilang station ID agig panapos sa ilang programa, nakaingon si Roger off-air nga, “morag dakong debate ning mahitabo, Leo. Maayo tingali nga atong imbitaron ang kadagkoan sa siyudad ug mga haligi sa mga kapunongan sa mga magsusulat. ”
Pilay estorya, gikatakda ang dakong debate-lantugi nila ni Bertuldo ug Baludoy. Nasabotan nga adto na lang gyod sa Plaza Independencia himoon ang maong kalihokan aron makatambong ang tanang gusto mosaksi ug may live coverage nga i-feed sa programa nila ni Leo kay giatol man pod og Domingo.
Nanambong tuod ang mga taga Akademiyang Bisaya, LUDABI, BATHALAD, DFI ubp. Diha pod ang kadagkoan sa siyudad. Nagdasok lagi ang mga tawo kay gawas nga daghan ang nakuryoso pagpaminaw, daghan pod ang gusto motan-aw sa linawas gayod nila ni Bertuldo ug Baludoy nga sikat kanhi sa ilang panahon.
“Dunay tulo ka bug-at nga punto nganong SUGBU ang angayng gamiton ug dili SUGBO,” maoy pasiunang bungat ni Baludoy dihang siyay natakda nga unang mosulti pagsugod na sa lantugi. Naglisod intawog barog ang tiguwang kay naatol pod laging misugmat ang iyang tuhod. Gilatid sa lagda nga mahimong tubagon dayon matag punto nga matuki sa isigkahabig agad sa pagdumala sa mga tigpataliwala nga gipangunayan gyod nila ni Leo ug Roger.
“Ibungat ang imong tulo ka punto kay akong tubagon,” sawo dayon ni Bertuldo nga medyo bakoon na pero ingon sa nagpanikad nang nagbarog atubangan sa iyang mikropono. Mingsibaw dayon ang mga pagakpak ug abiba.
“Unang rason,” sugod ni Baludoy, “SUGBU ang tukma tungod kay, base sa atong lagda o kombensiyon sa pagsulat sa Binisaya, “dili angay usbon ang mga ngalan sa tawo, dapit ug ubang mga proper noun sama sa brand sa mga produkto. Tin-aw kana…” Misapaw dayon ang sipang pagakpakay.
“Sakto si Baludoy, mga higala, sa iyang giingon nga kombensiyon,” tubag usab ni Bertuldo. “Dili usbon ang mga ngalan o proper noun. Apan yuna pa, ngalan ba diay ang atong gilantugian dinhi? Aw, tinuod na, ngalan lagi ang Sugbo. Apan pasayloang tin-awon nako nga dili ang ngalan mismo maoy punto ning atong lantugi kondili ang mga simbolong titik nga morepresentar sa ngalang Sugbo. Ang espeling, Doy, maoy atong gidebatehan, dili ang ngalan.” Laing gahob nga pagakpak ug abiba milanog sa palibot.
“Ayaw pagpinilosopo, Tuldo, kay dili ni sama sa atong pasundayag kanhi nga pulos lang kabuang. Akademikong hilisgotan kini ug nahitaya ang atong pinanggang yutang natawhan.” Misamot na gyod kasibaw ang katawhang naminaw. Isig-abiba sa ilang mga gidapigan. Maila nga nabahin sab ang pagtuo sa publiko bahin sa isyu.
“Nan, karon, Doy, unsay labot nianang lagdaa nga espeling ra may buot natong husayon?”
“Tungod kay anaa magsumikad sa maong lagda nga dili angayng usbon ang SUGBU nga maoy gigamit sa kakaraanan. Ug kini maoy ikaduhang rason— ang SUGBU maoy gigamit sa kanhing mga magsusulat sama nila ni Vicente Sotto, Rama ug ubp. Busa tukma lang nga kini maoy atong paundayonan.”
“Apan unsa may ilang gibasehan sa pagtitik sa “SUGBU”, Doy, dili ba minao-mao lang usab kadto nila sanglit sa ilang panahon wala pa man malatid ang lagda sa paggamit sa U ug O? Gawas pa sab, sila kanhi nanagtamod sa konsepto sa undak sa linitokan sa pag-espeling sa mga pulong— nga kon gahi U ang gamiton ug kon humok O. Apan nasayod ta, nga giwagtang na kanang konseptoha human malatid ang lagda sa U ug O. Gawas pa gayod, tinuod nga sila si Sotto, Rama ubp. minggamit og SUGBU apan daghan usab ang minggamit og SUGBO, kamatuoran nga bisan sila kaniadto wala usab magkasinabot sa tukmang espeling sa maong pulong. Hibaw-i, Doy, mga higala, nga ang Sugbo dili maoy opisyal nga ngalan sanglit lain ang gingalan niini sa atong kolonisador nga Katsila. Nasayod tang tanan nga Cebu na ron ang opisyal nga ngalan ug ang Sugbo nahimo na lang lumad nga ngalan. Ug tungod niining pagka dili na opisyal nga ngalan, wala na hinuon tay kabasehan unsay tukmang espeling niini.
“Tingalig nalimot ka na sa leksiyon mo sa history, Tuldo!”
“Ah, Pigafetta na sad. Pastilan, Doy, kadtong Uropanhong magsusulat ni Magellan igo lang nagkompirmar nga tinuod gyong Sugbo ang kanhing ngalan sa Cebu. Apan dili nato makompirmar ang espeling tungod kay si Pigafetta nagsulat man lang agad sab sa iyang pagsanasana pinasikad sa ilang alpabetong langyaw. Timan-i nga ang mga Uropanhon yungit manlitok sa mga pulong Binisaya hinungdan nga nasulat niyang (Pigafetta) Zubbu ang Sugbo o Sugbu. Ug duna pa siyay daghang nalistang mga pulong Binisaya, Doy, nga nagpamatuod nga daghag sipyat ang iyang sinanasanang mga pulong sa aktuwal nga linitokan nato sa maong mga pulong. Masabot nga si Pigafetta, por seguro, nagpangutana ngadto sa lumad nga mga Bisaya sa mga ngalan sa mga butang. Ug kon unsay ibungat sa napangutan-an, isulat lang usab ni Pigafetta sumala sa iyang sanasana sanglit wala pay lumad niadto nga maantigong mosulat. Pananglit, ang ‘bugas’ (rice) nasulat niyang ‘bughax’, ang ‘dugos’ (honey) natitik niyang ‘deghex’, ang ‘baboy’ (hog) na-‘babui’, ang ‘manok’ (chicken) natala niyang ‘monoch’, ang ‘adlaw” (sun) nahimong ‘adlo’, ang ‘saging’ na-‘sagin’, ang ‘isda’ (fish) ‘yssida’, ang ‘kawayan’ nahimong ‘cauaghan’, ang ‘tikod’ (heel) natitik niyang ‘tiochid’, ubp. Gani, duda man ko nga Bol-anon ang ubang napangutan-an ni Pigafetta kay ngano mang nasulat niya ang ‘cauaghan’ alang sa ‘kawayan’ ug ‘tiochid’ for ‘tikod’ kon dili pa ang Binol-anong ‘kawajan’ ug ‘tiked’ ang iyang nadungog? Kon wa pa ka kakita aning listahana, Doy, pangitaa sa “Documentary Sources of Philippine History”, Document 15, nga giulohag “First Voyage Around the World” (1519-1522) ni Gregorio F. Zaide.”
“Tabi una, mga igsoon,” misal-ot ang tigpataliwala nga si Leo. “Nabati na man nato ang baroganan ni Baludoy, ato unang pamation ang gisukarang baroganan ni Bertuldo ngano nga gibarogan niya ang SUGBO inay sa SUGBU.”
“Buyno, usa ra ka punto ning ako, mga higala,” matod ni Bertuldo. “Natuki na sa unahan nga sukad pa kaniadto, nabahin na sa duha ang konsepto sa pagsulat sa maong pulong, dunay SUGBU ug naa poy SUGBO. Ug bisan karon sa kabag-ohan, kon sulayan natog susi sa mga basahon, internet ug uban pa, makita ni nato. Sublion ko pag-ingon nga kining tanang kalibog karon resulta lang sa kawalay tinong tamdanan kanhi sa pagpahimutang sa U ug O. Busa, sa dihang nalatid na ang lagda o tamdanan sa paggamit sa U ug O sa unang Akademiyang Bisaya nila ni Presidente Carlos P. Garcia kanhi, dayag nga nasulbad na usab kining problemaha. Ug sumala sa maong lagda, ang U anha ipahimutang sa una ug sulod nga (mga) silaba samtang ang O anha lamang sa kataposang silaba sa pulong. Sa ato pa, SUGBO ang sakto, dili SUGBU.”
“Sipyat gihapon ka, Tuldo,” timang ni Baludoy. “Wa ka ba masayod nga sa mga pagtuon nga gihimo, nasusihan nga ang karaang alpabeto nga gigamit kanhi, alibata ba kadto, aduna lamay tulo ka vowel? A, I ra ug U ang karaan. Nan, SUGBU gyoy tukma, di ba?”
“Tinuod gihapon na, Doy, way lalis ana. Apan dili ba nga ang nagtudlo sa atong unang mga ginikanan sa pagsulat ug pagbasa ang mga Katsila na man ginamit ang ilang alpabeto? Ang atong karaang mga basahong Binisaya nga pinatik sa kaparian, ang atong karaang mga publikasyon, di ba nanaggamit na mag O ug E nga sinagop nato sa mga Katsila? Ambi, makangalan ka bag basahong Binisaya nga ang gigamit kadto pang giingon mong tulo lang ka vowel? Wala, Doy, di ba? Busa, dihang gihatagan natog representasyon ang lumadnong ngalan sa yuta ni Humabon pinaagi sa mga letra, SUGBO na gyod ang motukma sanglit niining tungora hagbay ra natong gibiyaan kadtong karaan… kadtong giingong kaligrapiyang alibata.”
Miisa sa iyang kamot ang usa sa mga konsehal nga mingtambong dayong ingon, “Sa akong paminaw, morag lisod mahusay sa pagka karon kining maong isyu. Busa, isugyot ko nga ipaagi tag legal kining butanga. Andam kong mopasakag resolusyon niini sa konseho,” namakpak dayon ang bagang duot sa iyang dumadapig nga nanambong. Ug mingsugod ang yagubyob. Kasagaran ming-ingon nga “maayo pa tuod, seguradong sulbad ang problema”. Apan usa sa mga haligi sa mga magsusulat mibarog ug namulong.
“Kon ipaagi nig ordinansa, masetol na gyod nuon. Apan kalagmitan kaayong mahitabo mao nga kon unsay impluwensiya sa mga sakop sa konseho labot sa isyu, lagmit mao gyoy motigbabaw. Morag dili makiangayon kay tingog man lang sa pipila ka sakop sa konseho. Ang mas maayo tingali nga ipaagi gyog plebesito aron may representasyon sa tanang mga Bisaya. Isyung katilingbanon kining atong giatubang busa angayng ang katilingban sab ang mohukom. Salamat.”
TUOD, mga higala, ibutang ta pananglit nga adlaw karon sa paghukom ug nag-atubang ka na sa balota, unsa may imong pilion: SUGBU ba o SUGBO?—
No comments:
Post a Comment