Preskong Lettuce

Teksto ug mga hulagway ni EGAY TALIPSAI
Bisaya Disyembre 1, 2010


Ang lettuce maoy sagad nga elemento sa mga salad, preskong lumpiya, ubp. Lamian kini ug sustansiyado. Sagad usab kining ipaunod sa mga tinapay, hamburger, nga paresag mayonnaise silbing sawsawan.

Kaniadto, nagtuo ko nga kining klaseha sa mga tanom adto ra mabuhi sa kabugnawan—pananglit sa Benguet, sa taas nga mga dapit sa Mindanao o sa ubang mga nasod. Pero mabuhi man diay ni bisag itisok ras kaang, labi na kay naay mga barayti ron nga para sa lowland. Hinuon, ang haom nga patuboan ani mao gyod unta ang greenhouse.

Sa kaikag nga makasulayg patubo, nagpalit kog usa ka paketeng liso sa suki nakong tindahan. Tuod man, nanurok human nako ikaluyong. Unya gi-transplant nako sa gagmayng mga kaang dangtag 12-15 ka adlaw. Ug puyra buyag, nakaani gyod. Ang dose ka punoan dili na hapit maatog palaman sa tinapay. Tan-awa ra god nang naa sa plato uban sa pipino ug kamatis. Mapakalaway, sa?

Ang Curly Green lettuce, sama ning akong tinanom maani 30-35 ka adlaw human sa pag-transplant. Anaa sa P80 ngadto sa P150 ang kilo ani sa mga merkado.—

Dakong Kita Sa Pagpamuhig Manok Nga Sasso

Ni OMAR KHALID
Bisaya Septiyembre 29, 2010



NAHINGAG kog kuyog-kuyog sa mga mag-uuma nga dunay adbokasya sa panguma nga binag-o sukad lang nahigala ang nabantog nga agriculture journalist nga si Ginong Zac Zarian. Ang opisina sa Bisaya ug sa magasing Agriculture magkanait lang ug sanglit tigsulatan man si Ginong Zarian dinhi sa atong Bisaya, di kalikayan nga daghang higayon nga makigkulukabildo siya sa mga sakop sa staff sa Bisaya. Gani, natukod sab ang among Manila Bulletin Urban Gardeners Club nga gilangkoban sa mga kawani sa patikanan nga among gialagaran.

Sa sinugdanan, gipalinguglingogan ko lang siya kay, sama sa naandang pagtuo sa kadaghanan, wala koy nakitang klarong potensiyal sa panguma. Tinuod nga gikan ko sa pamilyang mag-uuma. Apan nasan-ot na lang ang purol sa akong amahan, igo lang tawon sa pugong-pugong sa pulso ang abot sa umahan, usahay makapangutang pa gani labi nag tingbayad na sa eskuylahan sa akong pag-eskuyla niadto. Ang iyang pagpanguma tungod lang sa iyang paghigugma sa yuta ug walay katuyoan sa pagpalambo sa kalidad sa kinabuhi.

Apan dili ingon niini ang panan-aw ni Ginong Zarian. Alang niya, ang panguma usa ka dakong industriya sa Pilipinas. Siya mismo nagpamatuod niini sa daghan nang success stories nga iyang gipangsulat. Ug siya mismo usa ka buhing saksi sa dakong panalangin sa maayong abot sa kaugalingong umahan. Tungod niini, nadani ko nga paminawon siya. Una kong nabati niya ang manok nga ginganlag sasso (o mas nailhan dinhi sa atong mga local grower sa ngalang sunshine chickens). Mingtingkag akong dunggan sa iyang mga rebelasyon. Dili ko katuo nga may ingon nga matang sa manok. Gani, milangyab pa ang akong panukiduki bahin niini hangtod nga lupig pa nakoy doktor nga nagdesertasyon aron lang suhetohon ang pag-alima niini.

Ang kahingag nako sa sasso misangpot sa akong pagsuwayg kuyog sa Agri-kapihan sa Dalan E. Rodriguez, sa Dakbayan sa Quezon niadtong kataposang Domingo sa Abril ning tuiga. Ang Agri-kapihan bayloay sa kaalam tali sa mga mag-uuma diin giorganisar mismo ni Ginong Zarian kaniadtong dekada 80 ug ginahimo matag kataposang Domingo sa bulan sa haluag nga parking area sa sibyaanan DWWW diin usa siya sa mga anchorman sa tulumanong pang-agrikultura. Ang Agri-kapihan walay bulok sa politika; gani, gilikayan man nila nga hisudlan niining kagawa sa katilingban. Nag-adbokeyt sila sa organikong panguma, ug, kon suwertehon ka pa sa imong pagtambong, may madala ka pang sampol nga mga produkto. Walay bayad sa gustong motambong, libre pa ang kape ug biskuwit. Mao ra niy organisasyon nga walay opisyal nga nanagdumala, walay kuwarta nga awayan (nga sagad maoy maingnan sa panagbingkil sa bisan unsang grupo), ug ang tanan mahimong mopaambit sa iyang kahibalo sa panguma.

Sa usa ka booth, nakita ko ang mga piso nga gibaligya. Mao na diay to ang mga semilya sa sasso. Misuway kog palit og duha aron sugdan ang dula-dula silbing eksperimento. Ug kay maayo man ang resulta, pagkasunod Agri-kapihan gidugangan pa nako ang akong mga binuhi. Dinha ganiy higayon nga ming-abot og napulog walo ka manok ang akong gibuhi isip usa lamang ka lingaw-lingaw samtang nagpaabot sa oras sa tingtrabaho o kaha, isip usa ka magsusulat, ginahimong wahinganan sa atensiyon samtang nagpagayon-gayon nga maiway ang writer’s block nga sagad moatake sa magsusulat atol sa pagsulat. Imbes usikan ang gamayng bakante atubangan sa balay, gikoral ko kini ug gihimong manokan— butang nga nakalingaw kaayo nako. Ang nakaayo aning sasso kay samag manok-bisaya, puyde rang buhian ug dili ka na mogasto pagpahimog poultry house.

Dinhi, kombensido ko nga tinuod ang giingon ni Ginong Zarian. Tiaw mo nga ang laki nga sasso motimbang mag dul-an sa unom ka kilo sulod sa setenta diyas nga pag-atiman ug ang baye mokabat usab og upat ngadtos lima ka kilo! Mas labaw niini kon paabton gyod og 90 diyas. Ug sama sa manok-bisaya, may lami kini nga sukwahi sa naandang manok sa kamerkadohan sa Pilipinas nga largohon natog litok, portipayb deys, diin nagkinahanglan pag daghang lamas aron lang ikalilong ang las-ay niining unod. Tungod sa lami ning sasso, mahimo kang makamandar og presyo, kana kon dinagko na gyod ang imong damgo ug dili na lingaw-lingaw lang sama sa akong katuyoan. Wala na say problema si Misis sa mga biya sa kosina kay duna na man koy kaugalingong “basurero” sa nataran; dili na ko mabalaka kon madugay ang garbage truck kay, total, wa man koy basura nga mabaho.

Akong naobserbahan nga kining manoka way pili sa pagakan-on nga lawog: mga bukog sa isda, mga ulo sa buwad, salin sa utan nga linaw-oy, tinigpis sa hinugas, hinagpatan sa mga utanon, panit sa kamote o saging, sapal, bayanan sa lambay, pan-os nga tinapay/kan-on, tinai sa isda, ug uban pa. Kini lahi kaayo sa nauso karon nga manok sa dagkong mga poultry house diin komersiyal nga tubong ang ginalawog kansang mga sustansiya ginama sa laboratoryo ug kargadog growth hormones nga klarong nagdalag daghang sakit segun sa daghan nang mga pagtuon.

Tip Alang sa Mga Buot Mamuhig Sasso Isip Kalingawan
ALANG niadtong buot magsugod sa pagpamuhi niining matanga sa manok, dili una molargo sa dinaghan. Bisag mga upat lang una ka manok ang suwayan. Bisan sayon kaayo ang pagbuhi niining matanga sa manok, pero lahi gayod kon ikaw duna nay gamayng kasinatian.

Pihoon nga ang napalit nga semilya tinuod gayod nga sasso ug anak sa unang henerasyon o F1 (First Generation). Buot ipasabot, kinahanglan nga ang himungaan niining mga pisoa mao gayod kadtong breeder hens nga gikan sa Pransiya diin magagikan ang kaliwat niining mga manoka. Sa akong panukiduki, dili gayod makaabot sa ekspektasyon kon ang gibuhi nga sasso giunay-unay ra sab natog pasanay o kayha gikan sa suplayer nga dili awtorisado. Dinhi sa Pilipinas, usa lang ang suplayer niining manoka. Kon ang inyong local agrivet supply namaligya og piso nga sasso, pangutan-a kon gikan ba kini sa Solraya Farms. Pangitaa ang ilang mga kartong sudlanan kon duna ba kiniy marka sa kalidad sa nahisgotang suplayer.

Tinuod man nga mabuhi ra gihapon ang piso nga gikan sa nag-unayay nga sasso chickens. Apan mamatikdan nimo nga mag-anam gayod kinig kagagmay. Balaod kini sa kinaiyahan nga dili nato masupak.

Ang labing mahagiton nga bahin sa pagbuhi niining sunshine chickens mao ang pagpadako niini gikan sa unang adlaw hangtod sa kawhaag usa ka adlaw. Ngano? Sa pagdala mo pa lang ngadto sa imong balay o asa nimo sila buhia, daan na kining mahapo sa biyahe. Busa inig-abot sa inyo, hatagan dayon nimo silag tubig nga mainom nga binaliborag diyotayng asukal. Kon naay watermelon, mas maayo nga mao kiniy imong ipasupsop aron paghupay sa natagamtaman nilang stress.

Kon mapamilyar na sila sa giandam nimong brooder coop, sugdan dayon nimo silag hatag og chick booster. Ang matag piso mokonsumo og tunga sa kilong chick booster hangtod sa pag-edad niinig 21 diyas— ang edad nga mahimo nang buhian sa nataran. Ayaw gayod itugot nga mahutdan silag pagkaon. Batasan niining manoka nga magsigeg kaon bisan sa gabii. Gamiti og feeder ang pagkaon nila aron pagmenos sa wastage. Gamiti sab og water despenser ang tubig nga mabaw rag biawan aron dili sila malumos. Idistansiya ang feeder sa water dispenser paglikay nga magsambahog ang tubig og chick booster. Kon kini magkasagol, moresulta sa kahugaw sa tangkal ug modapit sa mga bakterya nga mahimong magdalag sakit sa huyang pang mga piso.

Ang brooder coop, kinahanglan may igong espasyo alang sa mga piso ug may igong bentilasyon. Ang matag piso nagkinahanglag gidak-on sa espasyo nga susama sa mubong bondpaper. Ang matag piso nagkinahanglag 1 watt nga kainiton sa suga. Apan kon usa ka gatos ka buok ang imong piso (o sobra pa) ayaw paggamit og bombilya nga usa ra ka buok kansang kainiton moabot og 100 watts. Init ra kaayo kini sa mga piso nga mahatungod mismo sa bombilya. Mas maayo nga mogamit kag mga napulo ka 5 watts nga bombilya nga imong katag-katagon sulod tangkal.

Mag-anam kadako ang piso, mag-anam usab kagamay ang panginahanglan nila sa kainiton. Busa, matag semana, mahimong ibanan nimo ang bombilya o kaha ianam og pataas ang bombilya aron madistansiya kini sa mga piso. Kon magsigeg piyak ang mga piso, duna kiniy problema. Imong susihon basin dunay ilaga o kaha dangan nga nakasulod nga nahimong hinungdan sa ilang kahiwasa. Bantayi sab nga kon magpundokay ang mga piso sa usa ka lugar, nagpasabot nga kuwang ang kainit nga ilang nadawat. Apan bisan niining tanan, kinahanglan nga mogamit ka gihapon sa kaugalingon mong paniid. Kon may mamatikdan kang kausaban sa ilang mga kinaiya, susiha gilayon. Lainon ang mga piso nga dunay sakit aron mao lamay ipailawom sa medikasyon. Mahimong suplementohan og probiotic ang tubig nilang ilimnon. Sa ikaduhang semana, mahimong painitan sila sa Adlaw sa sayong buntag (samtang nanglimpiyo ka sa tangkal) ug aron sab sila makadagan-dagan sa nataran alang sa gikinahanglang ehersisyo.

Inig-edad og 21 diyas, andam na nga buhian sila sa unang higayon sa imong nataran. Labing menos, usa ka metro kuwadrado matag ulo ang ideyal nga espasyo sa imong ranging space. Una sa tanan, seguroa nga lig-on ang imong koral o kaha dili daling masulod sa mga ilaga, iring, iro, o unsa pa dinhang dangan apil na ang kawatan. Kanunayng ibutang sa hunahuna nga kining manoka buhion sa organikong pamaagi. Busa, kutob sa mahimo, likayan ang paggamit og komersiyal nga tubong kon kini gibuhian na nimo sa nataran. Mas gusto nila ang dahon sa humokon nga mga tanom kay grass-feed man lagi kini sila. Kon gikinahanglan nga suplementohan og komersiyal nga pagkaon, hatagi silag broiler starter crumble. Sa akong bahin, ang broiler starter gisagolan nakog cracked yellow corn ug integra 200 sa ratio nga 1:1: ½. Ang tradisyonal man god nga broiler starter crumble, gi-formulate man lang alang sa panginahanglan sa Vantress Chickens. Sa akong inimbento nga feed formula, kusog kaayong motubo ang sasso.

Namatikdan man god nako nga dinhay higayon nga magtinuhakay ang mga sasso. Ug dinhay pipila nga mokaon sa arol nga balhibo o kaha sa balhibo sa ulo sa ilang kauban. Sa akong pagdukiduki, mao diay niy mahitabo kon ang mga manok kulang sa protina sa ilang lawas. Ang balhibo man god adunay protina. Sa ato pa, ang maong batasan maoy timailhan sa kakuwang nila sa protina. Ug kay ang yellow corn dasok man sa crude protien, gisuwayan nako nig sagol sa lawog. Dangtag usa ka semana, wala na sila mag-unayayg kaon sa ilang mga balhibo.

Hinuon, namatikdan ko nga kon kanunay lang ang suplay sa natural nilang pagkaon, mas pilion nila kini bisan pag dunay pundong feed formula ang imong gipahiluna nga mga feeder. Way urti ang kaon niining manoka. Busa, aron makab-ot nimo ang kinatas-ang ekspektasyon, pakan-a sila kutob sa ilang gusto, ad libitum.

Hatagi sila kanunay og limpiyong tubig ug landong nga igong kapasilongan. Nagkinahanglan sab silag preskong hangin aron kanunayng piskay. Hatagi usab silag makakha sama sa kinaon sa sepilya, uhot, tahop sa humay (rice hull) o kaha mga sinilhig nga biya sa nataran. Sa mga sama nako nga nagpuyo sa dapit diin dunay daghang silingan nga sensitibo sa baho sa iti, gibuliboran nako ang ilang lublobanan og Biosec.

Ang Biosec organiko gihapon nga farm input ug makatabang pagneyutralisar sa methane gas nga natural lamang sa mga tangkal sa manok. Makatabang sab kini pagpusgo sa life cycle sa langaw nga sagad modugok sa biya sa manok.

Sulod sa saysenta ka adlaw, dako na kaayo ang sasso, dili na nimo mahakop. Puyde nang komedyahan og ihaw kon way matilang sud-an. Apan ang ideyal niini nga edad sa pag-ihaw mao ang 84-90 diyas. Niining edara, mogawas na ang iyang lami ug mosakto na sab ang tekstura sa iyang unod.

Dili matukib ang akong kalipay nga mihimpos ang akong kalingawan. Karon, kon but-on nako, mahimo ra kong magsignit sa nataran og sarang masud-an. Morag di katuohan nga sulod sa subdibisyon may sekreto kong tinubdan sa panud-an.

Kon nakapamuhi kog sunshine/sasso chicken sa nagkaidir-idir kong espasyo diri sa Dakbayan sa San Jose del Monte, Bulacan, unsa na kaha sa atong kabanikanhan diin ang bakanteng mga luna gipasagdan lang nga ilogon sa kabaknotan? Kon nakahimo kog mapuslanong kalingawan taliwa sa nagtagsok kong buluhaton sa opisina sa Bismag, unsa na kaha kadtong dakog panahon sa tibuok adlaw? Kon ako nga magsusulat kang kansang handurawan kanunayng gihasi sa awhag sa pagtagik og mga ideya nakahimo pa sa inantigong sapar-sapar sa panud-an, unsa na kaha kadtong walay opisyo sa panimalay? Tagpila ba ron ang kilo sa manok nga bisaya? Kon duna kay usa ka gatos ka buok sasso chicken, ug kuridason ta lag tagkuwatro kilos ang kada usa, pila may sapion nimo sulod lang sa tulo ka buwan nga buhi-buhi niini? Kinahanglan ka pa bang moabrod o kaha magpakilimos og kaluoy sa mga kompaniya aron lang dawaton sa panarbaho nga minimum ray suweldo?
Hinuktoki kini, higala. —

Dugang Kasayoran sa Pagpamuhig Sunshine Chickens

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Bisaya Okt. 13, 2010


Ang unom ka piso sa mag-usa pa lang ka buwan.

SA miaging gula ning Bisaya (Septiyembre 29 nga isyu), atong nabasa ang sinulat nga nag-ulohag “Dakong Kita sa Pagpamuhig Manok nga SASSO” ni Omar Khalid diin atong nasayran ang masaarong potensiyal niini isip maayong sideline (kalingawang panud-an) ug ngadto na sa dinaghan kun dinagko nga farm project.

Maingon ta nga sayantipik ang pagkahubit niya sa maong artikulo ilabi na sa giya sa pagbuhi niini sukad sa piso pa hangtod na sa pagkadagko. Apan bisan pa sa kadetalyado sa maong sinulat, may mga natad pa gihapon nga wala niya mataak, mga posibilidad sa teknolohiya nga iya lamang nalabyan, kaha tungod sa kalimitado sa espasyo o di ba gituyo gyod niya nga ipadaplin lang una.

Sa tinuod lang, akoy nagsugyot niya nga sulaton ang mga kasinatian namo sa pagpamuhi lagi aning klaseha sa mga manok. Apan ambot unsay nakaon sa tagsulat nga mipaturatoy man lang siyag hisgot sa iyaha ug wa gyod intawon ko apila bisag lakbit na lang. Nalimot ba siya nga managsilingan ra mi diri sa San Jose del Monte, Bulacan, nag-ipon ra gani mig nataran, ug nga kay namuhi man sad kog sasso o sunshine chicken, may kasinatian sab unta ko nga angay niyang hisgotan? Sang ahaka bataa. Milugsot lag iya.

Pero mayra sad nuon kay aron makapasangil ko pagpaambit sab ning akoa mismong kasinatian ug kasayorang nakuykoyan. Medyo lahi gyod nuon ning akoa sa iyaha bisan pareha ra mig gipalitan og mga piso, ang garantisadong First generation line sa Solraya Farm, ang numero unong malamposong breeder/distributor niining mga klaseha sa manok dinhis atong nasod. Dias Luzon ang konsentrasyon sa Solraya Farms apan mo-ship silas mga order gikan sa Mindanao ug Kabisay-an. Mohatag pa gani silag technical assistance sa mga kliyente nga dinagko nag order.

Sa akong pupaniid, dili pa kaayo daghan ang namuhi ining mga manoka. Kasagaran sa namuhi ani mga dinagko nga project. Ambot ngano kahang wala man kaayoy namuhi ini sa backyard nga puyde ra man unta kaayo. Morag demalas bitaw kaayong hunahunaon nga sa kasaraban natong mga Noypi og adobo/piniritong manok sa sikat nga mga food chain, wa man nuon kaayoy namuhi ining mga manoka sa kabarangayan. Hinuon, lagmit tungod pod sa kakuwang sa kasayoran ug sa taas-taas nga presyo sa kaliwat ining mga manoka. Diri lang sa Manila, tag-50 pesos man ang buok sa piso kon tinagidyot ray paliton, sama namo nga mingsuway lag tag-unom ngadtos napulo kabuok. Kon dinaghan ang paliton, medyo makamenos kay tagtres mil kinyentos ra mang gatos nga maoy presyo mismo sa Solraya.

Makatabang gyod nuon kaayo, kay tiaw bay su’d sa saysenta ka adlaw, makaihaw na man gyod. Unya kay sa bukid kanang manok nga sud-an na baya gyod na. Ang nakanindot pa aning sasso tandi sa tradisyonal nga manok-bisaya kay gawas nga dagko, daling maharbes, ug mokaon bisag unsa, makapinta ka pa gyog buhi bisag pila ka buok kay anaa may suplay sa mga piso. Lahi sa manok-bisaya nga kinahanglan pang magpalumlom o magpa-incubate sa limitado pod nga gidaghanon kay pangitaon baya ang itlog sa manok-bisaya ron. Dugang pa gayod, kining sasso chicken dili makalupad, dili sama sa ordinaryong manok nga tulin manglupad nga lisod nang dakpon kon maidlas. Ug sama sa kasagarang binuhiang manok, kining mga manoka wala na magkinahanglan og bakuna kontra sa mga sakit.

Ang akoa lang unom ka buok piso, gisulod ko lang sa 2 x 3 feet nga tangkal nga gipahimutang namo kilid sa koral sulod sa gamay namong nataran. Ug puyra buyag, nanagko man sad bisan sa ilang kahuot sa espasyo. Hinuon, lahi ra gyod ang tinuboan kon binuhian ug libre silang makasuroy-suroy, makapangakha ug makapaningaon sa mga sagbot ug insektong hiagian nila sa palibot.

Ang unom ka manok sa tangkal sa dihang tulo na ka buwan

UBANG BENEPISYO SA PAGPAMUHIG SASSO
Ang komun nga problema sa pagpamuhig manok mao ang kaisog sa baho sa mga hugaw kun biya niini. Apan inay problemahon ang mga iti, pahimuslan kini pinaagi sa pag-integreyt sa ubang mga agri-project. Una na ang paghimo niining abono. Ang iti sa manok una na lang sa kahawod nga pangpatambok sa mga tanom gumikan sa enzyme nga anaa niini ingon man sa mga sustansiyang naggikan sa gituktok sa manok. Busa, ang dagkong mga manokan, gawas nga mokita sa karne o itlog, mahalin usab lakip ang mga iti. Sa ginagmay nga pamuhi, ang akong unom ka buok pananglit, makatigom nag tunga sa baldeng iti sulod sa usa ka semana. Ug kini akong ginadugang sa compost aron dili manimaho ug aron daling magamit. Mahimo sab nga ipakaon kini sa mga wati (African Night Crawler o ANC) aron daling mahimong abono. Apan kon walay binuhing wati ug hasolan paghimog compost file, mahimong isulod lang kini sa sako ug ihumol sa drum nga may tubig. Human sa usa ka semana o kapin nga paghumol, ang tubig mahimo nang magamit isip abono.

Sa mga nanaggarden, backyard man o dinagko, ang manok maoy usa sa maayong iintegreyt. Pananglit naa kay dosentos metro kuwadradong paliyahan, mahimo na ning buhiag dosentos pod kabuok sasso chicken. Ang paliya unang maharbesan human sa usa ka buwan kapin sukad sa pag-transplant ug kini magpadayon pagpamunga su’d sa duha kun tulo ka buwan depende sa pag-atiman. Sa ato pa, samtang mag-ani ka sa mga paliya, mag-ani ka na sab sa mga manok. Ania ang simpleng paagi:

Samtang nag-andam ka sa luna nga tamnan, paliya ba, upo, sikwa, andamon na usab ang brooding pen alang sa mga piso. Sa higayong mag-transplant na sa mga seedling ngadto sa tamnanang luna, seguroon nga anaa na usab ang inorder nga mga piso sa inandam nga brooder coop o brooding pen. Kini aron nga samtang magtubo ang mga seedling sa paliya, ang mga piso nag-anam na sag kalig-on sulod sa brooder coop. Igo nga mangatay na ang mga paliya sa pakatayan niini human sa usa ka buwan, ang mga piso andam na usab nga pamuhian sa ilawom sa paliyahan.

Sa dili pa buhian ang mga piso o dungan sa pagbuhi sa mga piso, kinahanglang panangtangon ang mga dahon ug mga sanga sa paliya nga anaa ubos sa pakatayan. Ayaw hulata nga ang mga manok maoy moharbes sa mga dahon aron dili mangadaot ang mga tanom. Mao day ibilin ang anaa sa ibabaw nga dili na maabot sa mga manok. Hinuon, ang tinangtang nga mga dahon maoy ipakaon aron kapahimuslan. Matngonan lang nga inigbuhi sa mga piso, may igo nang kahingkod ang punoan sa mga paliya nga dili na nila matuhak. Matngonan usab nga kinahanglang ihiklin una ang mga manok kon gikinahanglan o kon dili kalikayan nga mogamit og kemikal nga pang-esprey sa mga dangan sa tanom nga paliya.

Sa di pa matibas ang mga paliya, ang mga manok motimbang nag labing menos tres o kuwatro kilos kada usa. Gawas niini nga benepisyo, ang mga sagbot nga manubo atohon og kaon sa mga manok samtang ang mga iti ug mga usik-usik sa tuktokon nagpatabunok usab sa yuta.

Sa among naobserbahan, morag kombinasyon sa kanding ug baboy ang kinaiya sa kinan-an niining mga manoka— mokaog lab-as nga mga dahon apan puwerte sab mokaog luto. Pananglit, lab-as nga tinadtad tangkong o kaha petsay, ampay kaayo nila; ga’y sa kamote, redyek nga bunga sa paliya, talong, gabi o di ba dahon sa kamunggay linat-anan nga tinemplahag gamayng asin, asusss, suyopon lang. Mao lagi nga maayo kaayong iintegreyt ning mga manoka kay ang reject ug sobrang mga abot sa pananom nga dili mahalin ikalawog man. Walay mausik.

Gawas sa paliyahan o uban pang habog ug mokatay nga mga tanom, ang sasso chicken mahimo usab nga iintegreyt sa ubang matang sa plantasyon sama sa sagingan, manggahan, kapehan o kaha kalubihan.

DUHA KA PAAGI SA PAGHIMOG BALAY-BALAY SA MGA PISO
Ang brooding pen o brooder coop— balay-balay nga butangan samtang gagmay pa ang mga piso— mahimong tangkal gyod nga sinawgan ug may sawod nga playwod sa ilawom alang sa sayon nga paglimpiyo ug pagkolekta sa mga iti matag karon ug unya. Apan kon gusto nga dili na maglinimpiyohay sa mga iti nga matigom, maoy piliong disenyo sa brooding pen ang dili sinawgan. Mahimong usa lang kini ka payag-payag nga kinoral og kawayan o kaha nylon nga net. Ang importante nga luwas kini sa uwan, init ug manunukob nga mga mananap. Sanglit dili man sinawgan, ang yuta sa tangkal butangan og sinunog nga upak sa humay (carbonized rice hull) sa gibag-on nga mga usa ka dangaw o kapin pa. Niini, ang mga iti ug tubig anam-anam ra nga motuhop sa sinunog (apan dili abo) nga upak o tahop sa humay nga maoy makapakontrolar sa baho. Mas maayo sab kon ang hanig nga sinunog tahop kabuliborag Biosec.

Inigkaharbes sa mga manok, ang carbonized rice hull uban sa nagkadugta nga mga iti mahimo na sang ibaligya o kaha gamitong abono.

Ang upat ka buwan kapin nga nagsugod nag pangitlog.

PAGPASTO SA MGA MANOK
Bisan tuod mabuhi ra ning mga manoka sulod sa tangkal, mas maayo gyod nga kabuhian kini sa open space. Ang dakong tumong niining pagbuhi og free-range chicken mao man gyod nga aron kalikayan ang kanunay nga pagpakaon sa manok og mga synthetic feed nga giingong moapektar lagi gyod sa panglawas sa tawo. Mas healthy ang binuhian kay maningaon ra man sa berdeng mga sagbot. Organic. Ug unya, mas lamian sab ang binuhian kay bantok og mga masel ug gamay ra og tambok sanglit praktisado man sa pangakha ug unsa pang lihok nila sa gawas. Laing dakong bentaha sa pagka binuhian, siyempre, mao ang menos nga gasto sa tuktokon. Busa, kinahanglang buhian, pastohon sa abundag makaon nga lugar ang mga manok.

Ang problema usahay, labi na adtong wa intawoy dagkong yuta, mao ang luna nga kabutangan. Tungod god sa kakusog mangaon aning mga manoka, dali rang maupaw ang kasagbotan. Mahurot nila dayon. Ang sulbad sa uban, ilang gibahin ngadto sa duha ang gitaganang luna. Ang unang katunga mao lang una ang gikoral sa net ug gipastohan sa mga manok. Pagkahurot sa mga sagbot, ang laing katunga na say palargahan. Igo nga mahurot-hurot ang mga sagbot sa ikaduhang bahin, nanubo na sab ang sa pikas.

MGA MATANG SA MANOK NGA SASSO
Samtang kining mga manoka nailhan sa ngalan nga SASSO, o Sunshine sa mga lokal grower, kining matanga aduna na usay lainlaing barayti.

Pipila sa popular nga barayti nga ania na nganhi sa atong nasod mao ang Sussex, Naked Neck, T-Master, Marans, ubp.—

Pagdumala og Backyard Garden

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Bisaya Hulyo 21, 2010



Si Misis nga nakilatan sa kamera.

SA hilabihang pagsaka sa presyo sa mga palaliton karon, dayag na lang nga hinungdanon kaayo ang pagbaton og backyard garden nga tamnan sa klase-klaseng mga utanon, mga lamas, ingon man mga tanom nga magamit isip tambal. Niini, dili ka lang makadaginot og dako, may presko ug organikong utanon ka na, mahimo ka pa gyong mokita pinaagi sa pagbaligya kon may sobra. Ug kon alang-alang rang ibaligya, ngano mag ihatag lang ngadto sa wala. Kaayo na man lang nga makatunol kag grasya sa imong silingan, dili ba?

Gawas sa mga kaayohang nahisgotan na, ang paggarden usa pa gayod ka maayong ehersisyo— usa ka mapuslanong pasingot nga makawagtang sa mental ug physical stress ilabi na sa mga tawong nanag-opisina o kaha sa mga edarang wala nay lingaw human moretiro sa panarbaho.



Busa, unsa pay gihulat. Gamita ang imong ekstrang oras. Bugwala ang bakanteng luna sa nataran o di ba sa luyo sa balay. Seguradong malingaw ka.

Sa pagbaton og backyard garden, niay pipila ka punto sa pagdumala nga angay tamdan aron mas magmabungahon ang imong kahago.

PAGPLANO SA LUNA UG SA ITANOM
Tungod kay ang proyekto usa man ka backyard garden— nga nagpasabot og pagpananom sa palibot sa balay— importante kaayo niini ang pagplano sa disenyo o landscape agad usab sa bakanteng luna ingon man sa posibleng itanom aron sa ingon angayan kining tan-awon uban sa kinatibuk-ang bantang sa pinuy-anan. Planohon og maayo kon unsay haom nga posisyon sa mga plot ug kon unsay itanom niini aron dili kini magkalandrakas tan-awon.

Siyempre, ang paghimo sa mga plot ug ang distansiya niini, mag-agad sa gidak-on ug ingon man sa posisyon sa luna lakip na sa klase sa itanom sa matag plot. Ang paghimog unipormadong gidagkoon sa mga plot makatabang kaayo sa hapsay nga plastada niini. Ug kon nindot mang tan-awon bisan sa mga plot pa lang, unsa na kaha kon maglabong na kini sa mga tanom, di ba?

Dili isyu dinhi ang gidak-on sa luna nga tamnan. Kon adunay bakanteng luna nga baleg napulo ka metro kuwadrado, puyde na kaayo. Kon naay 150 metro kuwadrado o labaw pa, mas maayo— kining gidak-ona moani na ganig sobra kaayo sa gikinahanglan sa pamilya, busa seguradong makapanghatag na o kaha makabaligya.



Ang sobrang mga dahon, o mga basura gikan sa kosina, gigamit isip mulching sa paliya.

Sanglit ang nag-unang tumong sa backyard gardening mao man ang panggamit o pangonsumo sa panimalay, angay nga klase-klase gayod ang itanom. Mas daghag klaseng utanon, mas maayo. Pananglitan, grupo sa pang-pinakbet: okra, talong, batong (string beans), siling tag-as, bunga sa kamunggay, kadyos; grupo sa pang-utan bisaya (linaw-oy): alugbati, kamunggay, talong, sikwa, okra, udlot sa kamote, tangkong, gabi, kalabasa, ubi; pangsinabaw (sagol sa karne o isda): sayote, petsay, upo, kapayas, ubp.

Timan-an lang nga dili gayod maayong sagol-sagolon pagtanom ang lainlaing matang sa usa ka plot. Usa ka plot, usa ka klase lang— usa ka plot sa petsay, usa ka plot sa alugbati, lain ang sa talong, sili, kamatis, kamote, ubp. Ang tuyo mao nga aron nindot ug hapsay tan-awon— dili morag lasang.

Kinahanglan usab nga lainon ang mga tanom nga motag-as tali sa mga tanom nga mugbo lang. Ang tuyo niini mao nga aron dili maawngan o malandongan sa mga tanom nga tag-as ug mohabog ang mga tanom nga mugbo kay ang maawngan dili na man gayod makahimsog— dili na mapuslan.

Sa mga tanom nga modagko sama sa kamunggay, kapayas, ubp. mga duha ngadto sa tulo ka punoan, igo na. Hinuon, kon may igo gayong lugar, ngano gong dili dugangan. Anha kini itanom sa dapit nga alang-alang na himoong plot— mga dapit nga nahatumoy o nahasiwil. Tupad niining grupoha angayng itanom ang mga utanon nga mokatay sama sa upo, sikwa, paliya, ubp. Dayon isunod ang usa ka plot sa batong, dayon talong, okra, alugbati ngadto na sa ubang mugbong matang sama sa tangkong ug petsay.

Gumikan sa maong sistema, gikinahanglan gayod ang maayong pagplano ug pagbahin sa mga plot agad lagi sa gidak-on sa luna. Kon piot kaayo ang lugar sama sa akong 15 metro kuwadradong garden (diin aduna lamay 3 ka gagmayng plot), kinahanglang mopili ka lang sa labing gikinahanglan ug ampay nimong utanon.

Apan kon may igong gidak-on ang lugar nga gardenon, mahimo usab nga bahinon ngadto sa duha ka hugna (batch) ang pagtanom. Buot ipasabot nga samtang namunga na ang unang batch sa mga tanom, magtanom na usab para sa ikaduhang hugna. Ang tumong niini mao nga aron walay bugto ang suplay sa mga utanon kay taymingon man nga igong matibas na ang unang batch, magsugod na usab pagpamunga ang ikaduha. Ug kon ingon ini na ang sistema sa imong backyard garden, seguradong kinahanglan ka nang magbitay og karatula: “FRESH-ORGANIC VEGETABLES 4 SALE”. Lagmit pa gani nga naghimunga pa lang ang imong mga tanom, naa nay moduol: “Ako unyay kompra ana, Bos, ha”.

DIBERSIPIKASYON UG ORGANIKONG PAMAAGI
Kay ang nag-unang katuyoan sa backyard gardening mao man ang pangonsumo sa panimalay, angay lang nga ang organikong pamaagi sa pagpananom maoy sagopon. Gani, bisan sa komersiyal nga katuyoan, importante nga luwas gayod sa makahilong kemikal ang mga produkto. Mao nga hugot karon ang kampanya sa paggamit sa organikong pamaagi.

Ang terminong ‘organiko’ (organic) nagpasabot og 100% zero chemical. Buot ipasabot, likayan na ang paggamit og kemikal nga mga abono ilabi na sa mga pestisidyong pang-esprey. Usa ka pagtuon nga gihimo sa Japan nagpakita nga ang DDT, usa ka isog nga pangsumpo sa dangan, human undangig esprey sulod sa baynte ka tuig ang mga punoan sa mangga, ang residyu sa DDT anaa lang gihapon sa maong mga mangga. Laliman ka! Baynte ka tuig nang gipahulayag esprey apan pagtesting naa lang gihapon ang espiritu sa DDT. Ingon niana kangilngig ang mga kemikal sa panglawas sa katawhan.

Gawas sa kapeligro sa panglawas, ang mga kemikal grabe usab makadaot sa yuta ug sa kalikopan sa kinatibuk-an. Mangamatay ang mga mananap ug ubang beneficial organism lakip ang atua sa ilawom sa yuta nga dakog papel sa pagbalanse sa ekosistema sa kalibotan. Tungod kay nangamatay na ang maong mga organismo, wala nay moproseso sa natural nga katabunok sa yuta. Ang resulta, acidic. Mao niy hinungdan nga sa higayon nga mogamit kag kemikal nga abono, hangtod sa hangtod ka na gyong mogamit niini. Kon dili ka moabono, dili na maghimpos ang mga tanom. Gumikan niini, duna na sab karoy daghang produktong organiko ug mga pamaaging organiko nga magamit.



Sa backyard gardening, gisugyot ang paggamit sa natural nga mga abono sama sa ugang tai sa mga hayop, pinadugtang mga sagbot ug madunot nga mga basura. Importante nga anaay compost pit alang sa inadlawng basura. Magbuhi og mga wati (vermiculture) aron may kaugalingong suplay sa organikong abono. Walay sagbot o basura nga sunogon kay gawas nga giusikan mo lang ang mga elemento niini isip abono diha sa pagsunog, gidugangan mo pa gayod ang dasok nang karbon day-oksayd sa kawanangan pinaagi sa aso.

Kon abunda sa berdeng mga dahon nga wala na kaayoy gamit sama sa pinul-ong nga mga dahon sa kamunggay, dahon sa ipil-ipil, dahon sa madre de kakaw, puyde kining himoong compost tea. Humolan kinig tubig sa balde, butangag gamayng asukar (mas maayo kon molasses ang gamiton) ug takpan. Human sa 10 ngadto sa 15 ka adlaw, duna ka nay organic liquid fertilizer.

Tigoma ang tubig nga hinugas (ayaw lang iapil ang tubig nga may sabon) sa mga plato, ilabi na sa hinugas sa isda, kinilis sa bugas ug kini maoy ipatubig sa mga tanom. Sa mga merkado, mahimong makapalit og mga tinai sa isda lakip mga himbis, o kaha ang dubok na nga isda mismo. Kumoton kini sa tubig hangtod nga mapino pag-ayo. Ang usa ka baldeng duga sa isda dugangan og upat ka balding tubig, abono na. Gani, ang atong ihi puwerte man usab nga iabono sa mga tanom. Dugangan lang kinig tubig aron dili espeso kay ang bisan unsang sobra makadaot usab. Hinuon, ang mga abono nga ingon niini, anha ra gayod idiretso sa punoan, dili i-shower sa tanom aron limpiyo. Likayan usab ang pag-aplay niini sa mga tanom nga naghimunga na ilabi na gayod kon hapit nang harbeson. Timan-an nga ang dakong kapuslanan sa abono anha gayod sa panahon nga nagtubo pa ang mga tanom. Kon may igo pang lugar, maayo usab nga mamuhi og mga hayop: baboy, kanding, manok, baka, ubp. Ang sobra ug wala mahalin nga mga utanon maayong ilawog sa mga hayop. Ug ang biya sa mga hayop, siyempre, abono sa mga tanom. Kini maoy gitawag og diversified farming.

Sa pagkontrolar sa mga dangan sa tanom, anaa na usay mga paagi sa paghimog organikong pang-esprey. Pipila ka pananglitan ang paghumol og tubig sa mga dahon sa tabako, duga sa siling halang nga sagolag gamayng dish washing liquid, duga sa dahon sa madre de kakaw, ubp.

Kon walay magamit nga materyal sa paghimog kaugalingong abono ug pangsumpo sa mga dangan nga organiko, anaa na usay daghang mapalit niini sa mga tindahan nga namaligyag gamit sa panguma. Maingon nga wala gyoy problema. Diyotayng kakugi lang ang gikinahanglan. Basta magkugi lang, may preskong utanon ka na nga seguradong luwas sa makahilong mga kemikal.—

Pipila ka Giya sa Pagpatubo og Petsay

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Napatik sa Bisaya sa gula Abr. 28, 2010



(20 days old nga petsay. Kon may pipila ka punoang petsay sa nataran, makaabis dayog pipila ka palwa sa higayon nga gikinahanglan.)

ANG petsay maoy usa sa mga utanon nga sayon kaayong alimahan o patuboon. Mabuhi kini bisan sa gamay dang luna ug bisan diha sa mga kaang. Apan luyo niining tanan, may pipila gihapon ka paktor nga angay matngonan aron labing magmalamposon sa pagpatubo og mga petsay.

PAG-ANDAM SA YUTA
Daghan ang mahilig mananom-tanom apan pipila ray matinud-anong nagkugi pagsunod sa tukmang mga paagi sa pagpreparar sa yutang tamnanan. Kasagaran gustog instant, tisok lang kay tisok, pugas lang kay pugas. Basta kay matisok lang ang lawngon sa yuta o maluyong lang ang liso, payts na. Kasagaran dili mohagog bugwal sa yuta, ilargo lag panisok ang igtatanom nga respetaran lag kuhit-kuhit sa guna ang pagatamnan. Wala sila maghunahuna nga niining paagiha, ingon sa respetar lang sab ang maong pagpananom, wala sa ilang mga kasingkasing. Ug natural, suwerte na lang kon mabuhi ug mohatag og maayong abot ang maong tanom. Maoy pagaingnon nga “buhi man tuod pero daot”, “may bunga man tuod pero piyasot”.

Angay hunahunaon nga ang pagpreparar sa yutang tamnan maoy kinadak-ang puhunan diha sa pagpananom mabisan unsa mang matanga sa tanom. Kinahanglang mo-invest niini. Anhi magsukad ang maayong pagtubo sa mga tanom. Sama sa puya, kon kini miturok nga daan nang nagkalisod-lisod sa iyang nahimutangan, kon mabuhi man ugaling, dakog posibilidad nga magtubo kining masakiton, luyahon, ug makuli nga mohimsog.


(Andam nang harbeson. [Ang mga petsay sa hulagway pulos kaugalingong tinanom sa tagsulat sa iyang 15 metro kuwadradong garden sa nataran sa lainlaing season.})

Aron magtubo ang binhi nga himsog, kinahanglang andamon ang luna nga iyang pagatuboan. Kinahanglan nga inigsikad sa mga gamot sa bag-ong tanom, humok ug tabunok ang yuta aron makahunat dayon sa pagtubo. Bugwalon pag-ayo ang yuta labing menos usa ka tiil (foot) ang giladmon aron tawhay ang pagtubo sa mga tanom. Kon madaro, mas maayong darohon. Pasagdang madugta ang mga sagbot sa unang pagbugwal. Ang pagkadangka sa binugwal sa init sa Adlaw makaayo usab. Dangtag mga semana kapin, bugwalon na usab. Balihon kon sa daro pa. Ug kay petsay man ang atong gihisgotang itanom, pabungdoon ang tamnanan— pormahong plot. Ang pag-plot makatabang sa mga petsay nga dili mahumol sa tubig sa higayon sa pagpamisbis ug usab sa ting-ulan. Ug ang kanal-kanal sa isigkakilid sa matag plot mao usay magsilbing dalan-dalan sa mag-atiman sa mga tanom.

Dugangan og organikong yuta o ugang tai sa mga mananap (animal manure) ang tamnanan aron maseguro ang katabunok niini.

PAG-ANDAM SA IGTATANOM
Ang pinong mga liso sama sa petsay kinahanglang isabod usa diha sa lawngonan o seedbed kun seedbox. Ang yuta nga gamiton sa lawngonan kinahanglan nga pinili, kadtong labing tabunok nga yuta. Angay usab nga kini nabugwal o napino pag-ayo, napauga kun na-treat ba kaha ayha saboran sa mga binhi.

Gisugyot usab nga puston sa umog-umog nga panapton ang mga liso sa petsay sulod sa tibuok gabii. Ang tuyo niini mao nga aron dungan nga manurok ang mga liso. Inigkabuntag, isabod ang mga liso sa inandam nga seedbed kun seedbox. Buliboran og pinong yuta ang sinabod nga mga liso aron dili manggataw. Ang manggataw nga mga liso lagmit dugokon sa mga insekto o kaha tuktokon sa mga langgam. Bisbisan ang sinabod sa igong kaumog. Duha ka semana gikan sa pagsabod, ang lawngon (seedling) sa petsay mahimo nang i-trasplant sa inandam nga plot.

PAGTANOM SA MGA LAWNGON
Ang gilay-on kun distansiya sa pagtanom sa petsay nagdepende sa katuyoan niini. Sa merkado, namatud-an nga maoy halinon ang dili kaayo dagkog palwa. Busa kon pangbaligya ang katuyoan sa pagtanom, gisugyot ang 4-6 ka pulgada nga distansiya matag punoan. Apan kon panggamit lang sa panimalay, ug gustog dagko nga dahon, mas maayong palay-an og diyotay ang distansiya ngadto sa tagsa ka tiil nga gilay-on. Ang bag-ong transplant nga mga lawngon sa petsay daling malawos sa init sa Adlaw apan maulian ra inigkahapon. Hinuon, kon maghinobra gayod ang kainit, gisugyot ang pagtabon niini, sama pananglit sa inupak nga bani sa saging.

PAGPATUBO UG PAG-ALIMA
Sensitibo kaayo ang mga petsay sa unang duha ka semana human sa pag-transplant. Busa, gikinahanglan ang inadlaw nga pagsusi niini. Hulipan og bag-o ang mga tanom nga wala mangabuhi o kaha depektoso ang pagtubo. Bisbisan kini sa igong kaumogon kada buntag o kaha buntag-hapon kon dili ting-ulan.

(Dili na kaayo halinon ang ingon niini kadagko nga petsay.)

Sa ikatulong semana, magsugod na paglipang ang mga dahon niini. Susihon kanunay ang mga dahon kon wala ba atakeha sa mga ulod. Ang mga ulod sa petsay dali rang managhan kon maoy moatake busa kinahanglang masumpo kini sa sayo pa. Espreyhan og pamatay-insekto ang mga tanom, kon gikinahanglan. Labing maayo kon organikong pestisidyo ang iesprey aron hawa sa toksik nga kemikal ang mga tanom. Anaay daghang natural nga pang-esprey apan kon wala pay kasayoran bahin niini, mahimong mogamit sa komersiyal nga mapalit sa mga tindahan.

PAGHARBES UG PAGBALIGYA
Ang petsay mahimo nang anihon 25 ka adlaw sukad sa pag-transplant basta maayo lang ang pagtubo, wala masawot. Kon medyo hinay ang pagtubo, mahimong molanat kini ngadto sa usa ka bulan ug tunga. Kon mosobra na niini, lagmit dili na maayong ibaligya ang maong mga tanom kay ang petsay mopait kon moguwang na.

Sa pagharbes og para baligya, pangibton ang mga tanom panahon sa hapon. Hinloan kini sa guwang nga mga dahon, hugasan sa limpiyong tubig kon gikinahanglan, dayon hapnigon sa sudlanan o kaha banganon. Ang inibot nga mga petsay mohanag kalawos busa sayon rang mahapnig o mabangan. Pasagdan kining mahanginan sa gawas panahon sa gabii, ug inigkabuntag, mobalik kinig kapresko nga andam nang ihanyag sa mga pumapalit.—

Ang Rooftop Garden Ni Johnny

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Napatik sa Bisaya sa gula Abr. 14, 2010




KON inyong namatikdan, daghan sa katawhan karon wala na magpakabana sa pagpananom. Ug matag usa may iya-iyang katarongan, may tagsa-tagsang rason kon nganong wala na makatisok og mga tanom nga maoy tinubdan sa pagkaon bisan diha sa ilang mga tugkaran.

Ambot pila na lang kaha karon ang nananom-tanom o dunay gialinga nga backyard garden. May moingon nga libang na sila sa panarbaho ug para nila, mas sayon ang pagkuot og lima ka mamesos aron ipalit og uska bugkos nga kamunggay. Wala nay panahon sa pagpananom kay bisi sa trabaho. Total, may suweldo man nga regular.

Ang uban sab dili kapananom kay way lunang katamnan. Walay bakanteng kapanamnag utanon kay pulos sementado ang subdibisyong gipuy-an. Wala nay espasyong magarden.

Naa say uban nga may igo gyod untang lugar sa mga balisbisan, sa atubangan o kaha sa luyo sa balay, apan modayog ingon nga din-a magsilbi ang tanom kay dagol nang yuta, batoon, ug inay bugwalon, gipasagdan ang bakante nga malibon. Ang uban, di gyod motanom og mga utanon kay makadaot sa view sa pinintalang balay— mas gipalabi ang mga masetas ug unsa pa dihang mga tanom nga mamuwak kaysa mga tanom nga makaon.



Pero taymsa ha. Dili ba mas nindot man kon may kaugalingon tang tinanom nga mga utanon sa nataran? Kaayo na man nga kon unsay gikinahanglang sagol sa sud-an, mangutlo ka na lag mangipo dinha sa tugkaran. Nga imbes mokuot kag labing menos 20 pesos aron makapalit kag singkong kamunggay, singkong ga’y, singkong batong, singkong okra aron makahigop og sabaw sa utan— ipalit mo na lag subak ang imong P20 kay may kamunggay ka na man, may ga’y, may okra, agbati o kaha saluyot sa kaugalingong nataran. Ug wa nay sama kapresko sa kaugalingong inaning utanon kaysa pinalit sa merkado nga kon wala man humolig pang-embalsamo, seguradong naesprehan pog pamatay sa mga insekto.

Sa tinuod lang, dili na balidong rason nga maong wala kapananom kay walay bakanteng yuta nga katamnan. Mas labawng hinanggaw lang nga katarongan ang pag-ingong di kapananom kay dagol nang yuta, batoon ug di kabuhiag tanom. Kon dili na kabuhiag tanom ang yuta sa tugkaran, nan, nganong di hakotag tabunok nga yuta nga naa may daghang makuha sa kadaplinan sama sa mga labayanag basura, ilawom sa kakahoyan, daplin sa kalsada, o silong sa mga balay nga biniyaan. Ug kon di gustog hago, mahimo kaayong mopalit og tabunok nga yuta nga sinaglan na daan og organikong mga elemento sa mga mall ug mga agri-vet shop. Sa mga wala gyoy bakanteng luna nga katamnan kay sementado na tanan, mahimo sab kaayong mananom sa mga kaang, basiyong sako, buak nga balde ug planggana o kaha mga plastic plant bag nga naa say daghang mapalit sa mga tindahan.



Kaniadto, abi baya sad nako og dili gyod kaayo produktibo ang pagpananom og mga utanon sa mga kaang o mga basiyong kontiner. Pero nausab akong pagtuo dihang nakabisita ko sa rooftop garden ni Pare Johnny (aw, Juan gyod ni siya sa iyang birth certificate), kauban namo sa opisina nga maoy literary editor karon sa magasing Bannawag. Gipamatud-an ni Pare Johnny nga ang tinanom sa mga plastic plant bag dili sab hibentahaan sa abot tandi sa tinanom gyod sa open soil.

Sa pag-adto nako sa ilang gipuy-an (silingan ra sab namong subdibisyon sa Bulacan) di pa lang dugay aron sutaon ang gihinugilon niyang utanonan sa ibabaw sa ilang balay, nahurot gyod tinuod akong belib nga nakatan-aw sa naghimunga niyang mga tanom. Ang iyang Django Hot Pepper puwerteng nakapamunga. Mao sab ang iyang mga kamatis, namungingi sa bunga. Samtang ang mga talong maoy paghuygog pamuwak ug diha gani mga bunga nga moihap na lag pila ka adlaw, puyde nang hugaw-hugawag itlog.



(Ang kamanghorang anak ni Johnny nga mitudlo sa bunga sa talong.)

Kining Django Hot Pepper, haybrid nga siling inugmad sa East-West Seed Company, dili lang diay kay maayong lamas alang sa tinuwa, inun-onan, dinugoan ubp., apan mahimo sang lutoon isip sud-an na mismo. Lamian kining un-onan nga templahan lag una. Puyde sab ning gisahon sa kamatis ug diyotayng seasoning mix— naa na kay “kalderetang sili”— kaldereta nga cholesterol free kay wa may sagol nga karne. Ang nakaayo pa gyod kay mga duha ka buwan gikan sa pagtanom sa lawngon, makaharbes ka na. Ang retail ani sa mga merkado kasagaran .50 ngadto sa peso kada usa.

Ang balayng giokupahan nila ni Pare Johnny kongkreto ug may sementadong roofdeck nga gipalibotag barandilyas sa isigkakilid. Kon mosaka ta sa itaas, moagi ta sa spiral nga puthawng hagdanan— lagmit gituyo pagdisenyo para pahayahayan mahapon ug hayhayanan sab sa mga linabhan.

Kay si Sir Zac Sarian, ang premyadong editor sa Agriculture magazine kinsa nagdumala pod og kaugalingong farm sa Teresa, Rizal, tigpanghatag-hatag man lagi ngari namo og haybrid nga mga semilya, usahay mga lawngon gyod, mao nga ang hayhayanan-inomanan ni Pare Johnny nakombertar gyod pagka “Rooftop Vegetable Garden”.—

15 metro kuwadradong backyard garden

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Napatik sa Bisaya sa gula Peb. 3, 2010


{Ang 20-days old nga petsay ug anihonong tangkong (Nakuhaag hulagway adto lang Enero 10, 2010).}

PAGBALHIN namog puyo sa usa ka bag-ong subdibisyon sa San Jose del Monte City, Bulacan sa miaging tuig human sa dul-ang napulo ka tuig nga pagpangabag kapuy-an sa Dakbayan sa Pasay, mora kog nalubatan sa yuta. Haskan nakong hinangopa sa pagpananom. Tiaw ba pod lagiy pila na ka tuig kong wa kahikap og yuta. Nagdako kos panguma ug pamasak sa Bukidnon kaniadto pero wa pa ko tugkig bungot nga nahipuntag balik sa natawhan nakong lungsod sa Sugbo. Bag-o kong gradweyt sa hayskol adto paglarga nako.

Bisag nag-ulitawhay pa ko adtong panahona, mao gyoy pagkasuwayg kauyab og duhag tunga (tunga ray kuwenta nako sa ikatulo kay mamords unta pero lakin-on man tong bayhana,) matawag nga diniyos gyod tawon tong akong pagpanguma sa una. Ako man god kunohay gipa-manage ni Papa sa among kamaisan nga pugas og duha ka bag (bag ang termino sa gugagmayng sako sa haybrid nga binhi sa SMC ug Pioneer Seeds) ug sa among pipila ka luwang basakan kay nag-estudyo man mig modernong pananom sa akong gieskuylahang agricultural high school. Ang anak pa gyod sa among amo nag-eskuyla pog UP Los Baños, daghan siyag mga magasin sa pananom nga iyang gipahuwaman namo, maong misamot gyod nga ganado lagi ko kay ikaaplay man nako sa uma ang akong natun-an. Aw, medyo haytik-haytik sad lagi tong among panguma kaniadto. Pero kay kining manaop ra sad lagi ta, labi pa kay tunga gyod ang bahinay, abton sad tag kalaay. Mao tong milagwang kog Cebu.



Baynte ka tuig na kapin sukad adto— baynte ka tuig na pod diay kapin ang kamingaw nako sa pananom. Maong pagbalhin lagi namog puyo sa Bulacan, kay dunay gamayng luna sa atubangan sa balay, nananom ko. Gawas sa kahidlaw sa pananom, nadasig pod ko sa sinulat ni Nyor Tem Adlawan (kadtong nag-awhag pagpananom og mga utanon sa kaang inay sa mga masetas) “Duha Ka Kahayag Ilawom sa Langob” Bis. Mayo 27, 2009 ug sa mga artikulo ni Sir Zac Sarian labi na adtong “150 Metro Kuwadrado Mahimong Kaanihag Utanon nga Igo sa Panimalay” (Bis. Ago. 26, 2009).

Ug kinsay di mahingag pagpananom nga labihan man laging mahala sa mga utanon diri sa Manila, aw bisan asa man segurong dapita sa Pilipinas. Singko-singko labing menos ang presyo sa mga dahon-dahon nga utanon: petsay, udlot sa kamote, dahos sili, saluyot, tangkong, ubp. Ang singkong bugkos sa kamunggay, upat o lima ra sad ka palwa ang su’d. Naa pay makatunong kag puwerte nang guwanga. Ang kamatis tulo singko, luy-a paksian ka lag ingon kadak-as kumagko sa tiil, singko na. Makapangusmo lagi tag makaingon, “Sus, naa pa lay katamnan, kaayo unta!” Mahinumdom dayon kos akong garden pod sa una, sa didto pa lagi kos Mindanao, nga ipanghatag na lang ang abot kay wam-an poy mamalit. Ang akong paliyag string beans niadto nangalata lag nangaguwang, paliya tag-P3 ang kilo, batong tag-P2 ang bugkos, dip-a mahalin.

GARDEN SA NATARAN
Mga 30 metro kuwadrado ang bakanteng luna nga maoy silbi namong nataran. Ug kay nataran lagi, gipasemento ni Misis ang katunga (ipahurot gyod gani unta pero wa ko mosugot), maong mga 15 square meter na lang, kapin kun kulang, ang nahabiling puyde katamnan. Piot gyod unta kaayong lunaa para sa pananom, pero mayna lang kaysa wala.



Tungod sa kagamay ra sa lugar, kinahanglang planohog maayo unsay itanom. Natural, kadtong gamit kaayo sa panimalay, kanang madali-dalig utan, o kanang gamiton kanunay. Kay top priority ang kamunggay, nagtanom kog upat ka punoan sa isigkadaplin. Unya kay gipanghatagan man mi ni Sir Zac og sampol nga binhi sa China LP Kangkong, ang haybrid nga upland kangkong gikan sa East West Seed, nagtanom pod dayon kog usa ka plot. Ug tinuod gyod diay nga 25 ka adlaw sukad sa pagpugas, maani na ning tangkonga. Dali ra kaayong molipang ug kugihan sad manaha.

Sunod nakong gipanglinya sa kilid sa dalan-dalan ang haybrid pod nga okra nga dali ra sad kaayong mamunga. Paskang kugihana ra bang mamunga, nga kinahanglang mangipo ka kada 3 ka adlaw kay mangaguwang mag di anihon. Nakapanghatag gyod lagi mis silingan kay di man namo maato ang bunga bisag pila ra unta ka punoan. Gipamasaker lag paibot ni Misis dihang mingbaga na pag-ayo kay ming-ali na man ang mga dahon sa agianan namo unya dapaw diay ning tanoma, katol nga mahidapat sa panit.

Abay sa usa ka plot nga tangkong ang laing plot nga gitamnan nakog petsay. Ang petsay husto na sang anihon 25 ka adlaw gikan sa pag-transplant. Gani, ang 20 ka adlaw puyde na man, total panggamit ra man sa balay. Kon pangbaligya hinuon, 25 ngadtos 30 diyas gyoy husto, din-a alkanseng ibton kay husto na mas kahingkod. Kon moguwang sad, medyo mopait-pait na.



Ang nahabiling luna nga bale sag usa ka plot gitamnam nakog kamatis. Labihang labonga gyod nuon sa walo ka punoan ug namungingi sa bunga. Sa pikas kilid gitisokan sad nakog pipila ka punoang kamote. Labihang dalia ra sad ta makautan sa kamote kay iniglipang puyde na mang hingudlotan. Ang baleg usa ka hutok nga tinisokag 3 o 4 ka ga’y dili na maato sa usa ka pagpangudlot. Unya sa mga kilid-kilid gitisokan sad nakog pila ka punoang siling ha’ng, sibuyas, luy-a, tangad. Kutob sa lugar nga puyde kabuhiag tanom, hala tisok, basta dili lang tanom nga mohabog aron dili moawong sa ubang mga tanom.

Gigamit sab nako ang ginganlag intercropping aron dili kahupsan sa katambok ang yuta. Pagkatibas sa unang plot sa tangkong, gipulihan nakog talong, dayon petsay na man, sunod tangkong na sad ug unsa pa dihang utanon nga dili kaayo motag-as.

Sukad nga nakapananom-tanom ko, wala na mi magpalitan og utanon. Aw, panagsa, kon unsay wala sa nataran, makapalit mi, labi na pananglit sa kalabasa. Perog linaw-oyng utan lang, pinakbet o unsa dihang potahe sa mga dahon-dahon, aysus, naa dayon. Puwerte pa gyong preskoha!—

Ang Mahika sa Galaxy Ampalaya

Teksto ug mga hulagway ni MANOY EGAY
Napatik sa Bisaya sa gula Mayo 26, 2010


Ang 13-ka-adlaw nga Galaxy ampalaya (Gilawong adtong Marso 10 ug nakuhaag hulagway pagka Marso 23).

MORAG dili katuohan apan kiniy tinuod. Kinsay magdahom nga sulod lang sa usa ka bulan kapin mahimo nang makaharbes sa tinanom nga paliya. Oo. Pinaagi sa binag-ong teknolohiya, usa ka bulan ug tunga lang, makabaligya na sa unang mga bunga sa paliyang haybrid nga gitawag og Galaxy. Ug kini napamatud-an mismo ning tagsulat.

Sa among gamayng vegetable garden sa nataran, naggahin kog usa ka linyang luna sa kilid (5m x .5m) simpig sa koral nga gitamnan nakog lima ka punoang Galaxy ampalaya. Gani, si Nobelista Mar Geocallo kinsa nahiduaw sa among pinuy-anan nakasaksi man sa akong pag-andam sa maong luna. Medyo gimingaw lagi ko sa akong paliyahan kaniadto ug gawas pa sab, tag-P30 ngadtos 40 bayang kilo sa paliya sa mga merkado diris Manila— nahamutang og tag-P10 ang usa— maong nakahunahuna ko pagtanom bisan sa kaapiki sa among nataran.


Ang Galaxy sa edad nga untop usa ka bulan.

Kining haybrid nga Galaxy ampalaya, matod pa sa mga nakasulay nag tanom ani nga nainterbiyo ni Agriculture magazine Editor Zac Sarian, naayonan nilang itanom tungod kay himungahon kaayo, dali mamunga ug dili kaayo dagko og bunga nga maoy pinangita o himalitan sa mga merkado.

Sumala pa usab sa East-West Seed Co. nga maoy nagdebelop niini nga barayti, kini nga matang gituyo nila pag-cross gikan sa ihalas nga paliya ug sa usa ka haybrid nga maayog kalidad. Ang ihalas nga paliya god, bisan tuod og gagmay kaayo, apan himungahon ug mas lamian nga haom kaayong isagol sa pinakbet ug diningding sa mga taga Luzon. Nasuta sab nila nga ang tuman kadagko nga klase sa paliya dili kaayo halinon tungod sa praktikal nga rason. Walay ganahang mopalit kon ang usa ka buok motimbang nag hapit kilo ug kon duha mokapin na sab sa kilo. Sa mga manindahay pa lang, hasol na para nila. Di baya puydeng mobaligya lag putol aning paliya? Aw, puyde god, pero naa sad kahay mopalit?

Ug tinuod gyod nga ang Galaxy maoy haom kaayong itanom. Gawas nga himungahon, igo-igo lang ang gidagkoon (tulo ngadto sa upat ka buok ang usa ka kilo) ug ang nakanindot lagi kay hilabihang dalia ra mamunga. Tiaw mo nga tangkod usa ka buwan sukad sa pag-transplant, mamuwak na man. Ug gikan sa pagpamuwak, moihap ka na lag 15 ngadto sa 20 ka adlaw makabaligya ka na dayon sa mga bunga. Mora lagig magic.


Ang lima ka punoang paliya pagka Abril 30, tangkod nga usa ka bulan ug 20 ka adlaw human sa pag-transplant.

Tingali moingon kag “kayamat god, kuwartang malabo diay!” Aw, molang! Hunahunaa lag duna kay tinanom nga uska gatos o kaha uska libo ka punoan ani. Ibutang ta lang pananglit nga mobungag tagurha ka kilo matag punoan unya sa tag-P30 ang kilo. Pero duha ka kilo ra kahay abton sa kada punoan nga puwerte mang makapamunga? Aw, kini lang laging among lima ka punoan, bisan wa makuwartahi kay alang-alang mang ibaligya, pero din-a gyod sab maato namog utan.

Hinuon, importante sab kaayo sa pananom ang hustong teknolohiya. Una na lang ang pag-andam sa yutang tamnanan. Ning akong lima ka punoang paliya, gawas nga kaduha ko ni bugwala, gihakotan ko sab nig ugang mga tai sa baka sa wa pa bugwala. Ang mga sobra-sobrang dahon sa kamunggay, petsay, tangkong ug uban pang mga tanom ako pong gitambak aron maapil og kalata.

Samtang giandam ang tamnanan, angayng magluyong nang daan og mga liso. Kiniy usa sa mga teknik sa pananom nga hinungdanon kaayo. Bentaha kaayo ang lawngon nga i-transplant kaysa ilargog pugas ang liso. Una, dakog kasegurohan nga himsog ang gilawong nga seedling sa matag hutok; sayon ra sab punaan kon dunay malawos. Ikaduha, dali rang makabuylo ang tubo sa tanom kay hitsas na man kini sa mga gamot; sa higayon nga makatimaho ang gamot sa tabunok ug maayong pagkabugwal nga yuta diretso na. Ikatulo, segurado nga dungan ug tapan kaayo ang tubo sa tanom. Ikaupat, mapamubo na ang panahon sa pagpatubo (cropping cycle) sanglit dili madugay molabong na man kini ug unya mamunga.


Igo-igo lang ang gidak-on sa harbesonong bunga.

Sa pagluyong sa mga binhi, maoy akong gigamit nga luyongan ang plastic o styro (disposable) nga mga baso. Gawas nga naay daghan niini ug mahimong pamuniton lang, sayon rang tabason sa gunting o kutsilyo ang kilid inig-transplant na nga di matandog ang mga gamot ug yuta, ug magamit pa usab kini sa sunod nga pagluyong. Mga 25 ngadtos 30 ka adlaw puyde nang ilawong ang mga seedling. Hinuon, kon dinaghan ug may igong puhunan, naa say mapalit nga Farm-ready seedlings sa tanang higayon sa tuig sa lainlaing matang sa mga utanon sama sa serbisyong ginahatag sa East-West Seed.

Mao lagi nga sa paglawong (transplant) nako sa akong lima ka punoang paliya, dangtan lag katorse ka adlaw, hapit na manigsapong sa mga katayan. Busa importanteng andamon daan ang pakatayan sa di pa magtanom. Sa akong pupaniid, tagtunga sa dangaw ang tinuboan niini kada adlaw. Ug sa pangtangkod gyod niinig usa ka buwan sukad sa pag-transplant, namuwak na kinig nangitoy-itoy. Ug nakurat na lang ko kay wala madugay, namungingi na kini sa himsog nga mga bunga. Ingon niini katalagsaon ang mahika sa Galaxy ampalaya. Magic nga way lipat-lipat.—

4-ka-klaseng sili sa akong backyard garden

Ni MANOY EGAY

SA gamay nakong garden sa nataran, nagkaabot ang upat ka klaseng sili. Ang tulo puwerteng pagpamunga apan ang usa ka matang, ang haybrid nga Django Hot Pepper, giatake sa peste samtang hilabihan untang paglipang.



Mao ni ang haybrid nga Django Hot Pepper nga ako na lang gipangibot kay giatake sa bayrus, mingkalit lag kapangada'g ang mga udlot, ang linghod nga mga bunga wa na kahingkod.


Mao pod ni ang laing haybrid nga sweet pepper, nga Emperor iyang brand name. Puwerte sab mamungang siliha. Sa pagpangahinog sa unang mga bunga, namuwak og usab ug namunga na man og mas daghan kaysa unang pamunga.



Kining siliha dili palupig sa kahalang, Super Hot gyod tinuod.


Aw, kining kulikot di na mistil tukion og unsa kahalang. Nganlan nis uban og siling iha's kay manurok man lang nis banwa human ipangiti sa mga langgam. Ang nakanindot aning siliha kay di pul-an og pamunga, way undang. Basta atimanon lag bisbis kanunay, naa dyoy pirme magpuwa.

EDUCATING OUR CHILDREN IN THEIR LANGUAGE

Ricardo Ma. Nolasco Ph.D.

In a recent forum, some presidential aspirants in the 2010 election have taken the position that English should become THE medium of instruction in Philippine schools.

As Patricia Licuanan has said, a certain amount of fatigue surrounds this controversy on language. And this is not because of the lack of empirical research on this matter. The truth is, we have tons of it, coming from international studies and from our own studies as well, all showing children learning better and faster when educated in their first language or L1.

Many people may not know it but six months ago, on July 14, 2009, our education authorities finally junked the 35-year old bilingual policy of using two second languages (English and Filipino) as media of instruction. The new policy, Department Order No. 74, ushers in mother tongue-based multilingual education, or simply MLE, for our nation’s children, in formal and non-formal settings.

The pedagogical basis for the change is simple and understandable. We start from where the learners are and from what they already know.

Under the new directive, the primary medium of instruction from pre-school to at least grade 3 is the L1 in all subjects including the English and Filipino subjects. Grades 4 to 6 is the transition period. When learners reach high school, they would have gained enough proficiency in their L2s (English and Filipino) for these to become the primary media of instruction. The L1 shall serve as auxiliary medium.

The strategy is to develop the cognitive and reasoning skills of learners in their L1 first and transfer these skills in their L2s later. The new policy therefore is an additive one, where two or more L2s add to, rather than replace, the L1.

A few weeks ago, the DEP-ED Valenzuela division, headed by Superintendent Flordeliza Mayari, conducted an experiment involving Grade 4, 5 and 6 students of Serrano Elementary School. Two classes (the honors section and one non-honors section) for each grade level were given the same 10-item Math test. Each section was divided into two groups, with one group taking the test in English and the other in Filipino.

The outcomes were as follows:

Students (both honors and non-honors) who took the tests in Filipino scored significantly better than their counterparts who took the tests in English (4.33 vs. 2.42)

Grade 4 honors students who were tested in Filipino scored better than the Grade 5 honors students who were tested in English (3.86 vs. 3.25);

Grade 5 honors students who were tested in Filipino outperformed the Grade 6 honors students who were tested in English (5.70 vs. 4.84);

Grade 6 honors students who were tested in Filipino scored higher than their honors classmates who were tested in English (7.63 vs. 4.84);

The results are remarkable considering that the students were educated mostly in English. This strongly suggests that had the students been taught in their L1, they would have done even better in the tests.

In fact that is what the Trends in Mathematics and Science Study (TIMSS) has been telling us in 1995, 1999, 2003 and 2007. A key TIMSS finding was: across both subject areas and grade levels, students who reported speaking the language of the test at home had higher achievement.

Our country is paying a heavy price for adopting two L2s in teaching our children. Some15 million Filipinos suffer from basic and functional illiteracy. The number is still rising.

Poor reading skills translate to low learning abilities and poor academic outcomes. For instance, the national career assessment examination (NCAE) given to high school students in 2008-2009 showed their average abilities to be at 43.2 in science, 41.7 in mathematics, 51.1 in reading and comprehension and 45 in verbal skills.

Last year, our neighbor Malaysia changed its 2003 English policy in science and mathematics education for the very same reasons we are changing ours. It has reverted to the original policy of using the child’s L1 (Bahasa Malaysia, Chinese, Tamil and the indigenous language) as teaching medium.

It took the Malaysians six years to change course; it took us 35 years to do so.

But make no mistake about it. Education stakeholders in the Philippines are dead serious in carrying out the new policy and catching up with our more advanced neighbors.

Last November, the Department of Education led by Undersecretary of Education Vilma L. Labrador and Bureau Director Yolanda S. Quijano met with experts in Tagaytay City, to map out a strategic plan for implementing MLE. The focus will be on the training of teachers on the new teaching methodologies and on the development of teaching materials in the local languages.

This February 18-20, 2010, the 1st Philippine Conference-Workshop on Mother Tongue-Based Multilingual Education will happen at the Capitol University in Cagayan de Oro City. The conference theme is: Reclaiming the right to learn in one’s own language. The conference aims to bring together public and private education stakeholders from different areas of the country to discuss the philosophy, strategies, directions and plans under the country’s new MLE education policy.

(Ricardo Ma. Nolasco is an associate professor in linguistics at the University of the Philippines-Diliman. His email address is: rnolasco_upmin@yahoo.com)

Ang Tukmo

Teksto ni ESG

Hulagway kortesiya sa animals.howstuffworks.com

Ang tukmo (mourning dove) maoy langgam sa kabanikanhan nga makita sa tanang dapit sa Pilipinas ingon man sa ubang kanasoran labi na sa US, Canada ug Uropa.

Sagad nga anha kini sa kaumahan nga manuktok sa unsa mang mahipalgang kalan-on sa yuta: mga liso (grains), gagmayng mga mananap sama sa hilahila (snail), ubp.

Gitawag kinig mourning dove sa Iningles gumikan kuno sa tingog niini nga masulub-on kaayong paminawon; sama nga ginganlan kini natong mga Bisaya og tukmo gumikan usab sa ilang tingog.

Ang langgam nga tukmo daghan usab og klase, kapamilya sa salampati apan gagmayon nga matang. Ang baryasyon sa kolor niini mao ang brown, gray o abohon, ug dagtomong asul ug biyoleta.

Ang popular nga klase sa mga tukmo mao ang tukmong abohon (collared dove), tukmong bakikihon (turtle dove) ug ang mas gagmay pang matang nga gitawag kurukuko o kurukutok.

Sayon kining madakpan nga buhi pinaagi sa paglit-ag apan may kinaiya kini sila nga magtubok kon gunitag dugay.—

Ang Antulihaw

Teksto ni Manoy Egay


ANG Antulihaw kun Oriole, usa ka matang sa langgam nga may 6.3 ka pulgada ang gitas-on ug may 20 gramos nga gibug-aton.


Ang hingkod nga laki dunay bright yellow ngadto sa pagka kolor kahil nga may bulok kastanyas sa dughan paubos, abagahan, ug sa ubang bahin sa pako. Ang hingkod nga baye dunay olive green sa ibabawng bahin ug lus-awng dalag ang dughan paubos. Ang tanang hingkod nga antulihaw dunay talinis bulok-tambis nga sungo ug may badlis nga puti sa mga pako.


Sagad makita ang mga antulihaw sa kakahoyan nga dili sutsot ang mga kahoy. Kining mga langgama malingaw sa pagpuyo sa mga kahoy labi na diha sa daplin sa kasubaan ug kasapaan.


Panahon sa pagpasanay, maningaon sila og insekto ug kaka. Kon mausab na ang panahon, mao na say ilang pagakan-on ang hinog nga mga prutas nga daling matunaw sa ilang tinai.—

Ang Punay

Teksto ni Manoy Egay


ANG punay kun fruit dove (Ptilinopus) usa ka langgam nga kamatang usab sa mga salampati. Makita kini sa Southeast Asia ilabi na dinhi sa Pilipinas ug ngadto sa Australia ug ubang mga nasod sa Pasipiko. Usa kini ka dakong pamilya sa salampati nga may 50 ka matang apil na ang uban nga nangahanaw o wala na igkita sa tawo.


Ang mga fruit dove nanimuyo sa kalasangan, sa mga lati o lasang-lasang ug makita usab sa bag-ong milipang kakahoyan. Ang laki maoy naghupot sa teritoryo sa pagsanay, ipadayag niini ang iyang kaandam sa pagpasanay pinaagi sa pag-isa sa mga pako, pagkiay-kiay sa lawas ug pag-agumod. Panalipdan niini ang iyang teritoryo sa kalit nga paglabok-tuhak kon ugaling mapakyas sa pagpadayag nga kini iyang teritoryo. Ang baye maghimo og nipis nga salag nga gama sa mga tukog sa kahoy, gamot ug mga sagbot nga hinakot sa pares nga laki diha sa kahoy ug mangitlog og usa apan usahay duha ka puti nga itlog.


Ang hingkod nga laki lutong pula ang nawong nga dunay itom nga suwang, walay marka sa berdeng bahin sa itaas apan may puti sa bahin sa ubos, nga dunay pughawng pulang pat-ak-pat-ak sa dughan ug bulok kahil ngadto na sa pagka tsokolate ilawom sa ikog. Ang baye nahilahi sa laki kay ang nahauna dunay lugom pink nga nawong ug abohong suwang. Ang ubos nga bahin berde, ang tiyan puti ug sinamon ang ubos sa ikog. Ang bayong nga punay uamgid sa baye apan dunay berde ang nawong. Ang bayong hingpit nga makabaton og balhibo sulod sa 39 ka semana gikan sa pagpamalhibo niini.



Ang punay manggiulawon ug lugos kamatikdan tungod kay mag-camouflage kini sa kadahonan gumikan sa ilang berde nga balhibo. Kasagaran kining makita nga mag-inusara ug magpares, apan ang daghang panon magkatapok panahon nga maningaon sa itaas sa namungang kahoy. Direkta kining mokaon sa hinog nga mga bunga sa kahoy o sa yuta gikan sa tagak nga mga pagkaon sa mga kalaw o mga unggoy. Sahi sa ubang salampati, apan lahi sa kadaghanang mga langgam, makainom kini pinaagi sa pagsuyop.—

Ang Tamsi

Teksto ni Manoy Egay

Ang langgam Tamsi (sunbird) daghan sab og matang kun species. Kining naa sa hulagway maoy komun nga maniba sa tanaman sa mga balisbisan.

Laing matang sa tamsi ang ginganlag "tamsing pulag dughan" kay may pula man nga mibadlis sa dughan niini. Itom o medyo abohon ang bukubuko sa tamsing-pulag-dughan, dili sama aning atong nakita sa hulagway nga buwagawng berde o dagtom-dalag.

Ang mga tamsi usa sa mga langgam nga hawod mohimog maanindot nga salag nga sagad magbitay sa tago nga mga kupungkupong. Kugi silang motagik sa ilang salag nga hinimo sa mga lanot, tagak nga mga balhibo ug uban pang mahumok nga mga butang nga dili daling tuphon sa tubig.

Ang Alimukon

Teksto ni ESG


Ang Alimukon – Wood Dove – (Turtur abyssinicus) laing kamatang sa mga salampati (dove) o punas (pigeon) nga susama sa manatad gawas sa kolor ug ilang habitat. Daghan kini kanhi dinhi sa Pilipinas, apan tungod sa nagkaupaw nga kakahoyan ug sa way puas nga pagpamusil, nagkanihit na kini karon.


Lahi sa manatad nga sagad anha sa yuta manuktok, ang mga alimukon anha ra sa mga kahoy nga maningaon sa gagmayng mga bunga o berries. Kining matanga sa langgam hipalgan usab didto sa Africa ilabi na sa habagatan sa Saharan Desert.


Maghimo kinig salag nga gama sa mga tukog diha sa punoan sa kahoy, kasagaran sa akasya, ug mangitlog og tagduha nga bulok krema. Tulin kining molupad nga dunay regular nga kumpas ug panagsang dayag nga labtik sa ilang mga pako nga maoy kinaiya sa kadaghanang punas.


Ang hindneck sa likod, pako ug ikog luspad nga grey brown, ug ang tinikyop nga mga pako dunay itom nga metallic patches. Dunay duha ka itom nga black bands sa likod. Ang agtang, korona sa ulo ug tangkugo bluish grey, ug nagkahanap nga puti sa nawong. Ang ilawom nga bahin sa lawas pinkish, nga may puti sa tiyan.


Kasagaran itom ang sungo sa alimukon. Ang tingog niini madungog nga hoot-hoot-ho-tu-tu-tutot. Ang bayeg laki pupareho ra, apan ang mga bayong dagtom kaysa mga hingkod, may naghagdan-hagdang bulok-abo sa ubos, ug pipila ka puntik-puntik sa pako.


Ang mga alimukon managpanon nga mamatog sa kahoyng may hinog nga mga bunga.—