Ang Mahika sa Galaxy Ampalaya

Teksto ug mga hulagway ni MANOY EGAY
Napatik sa Bisaya sa gula Mayo 26, 2010


Ang 13-ka-adlaw nga Galaxy ampalaya (Gilawong adtong Marso 10 ug nakuhaag hulagway pagka Marso 23).

MORAG dili katuohan apan kiniy tinuod. Kinsay magdahom nga sulod lang sa usa ka bulan kapin mahimo nang makaharbes sa tinanom nga paliya. Oo. Pinaagi sa binag-ong teknolohiya, usa ka bulan ug tunga lang, makabaligya na sa unang mga bunga sa paliyang haybrid nga gitawag og Galaxy. Ug kini napamatud-an mismo ning tagsulat.

Sa among gamayng vegetable garden sa nataran, naggahin kog usa ka linyang luna sa kilid (5m x .5m) simpig sa koral nga gitamnan nakog lima ka punoang Galaxy ampalaya. Gani, si Nobelista Mar Geocallo kinsa nahiduaw sa among pinuy-anan nakasaksi man sa akong pag-andam sa maong luna. Medyo gimingaw lagi ko sa akong paliyahan kaniadto ug gawas pa sab, tag-P30 ngadtos 40 bayang kilo sa paliya sa mga merkado diris Manila— nahamutang og tag-P10 ang usa— maong nakahunahuna ko pagtanom bisan sa kaapiki sa among nataran.


Ang Galaxy sa edad nga untop usa ka bulan.

Kining haybrid nga Galaxy ampalaya, matod pa sa mga nakasulay nag tanom ani nga nainterbiyo ni Agriculture magazine Editor Zac Sarian, naayonan nilang itanom tungod kay himungahon kaayo, dali mamunga ug dili kaayo dagko og bunga nga maoy pinangita o himalitan sa mga merkado.

Sumala pa usab sa East-West Seed Co. nga maoy nagdebelop niini nga barayti, kini nga matang gituyo nila pag-cross gikan sa ihalas nga paliya ug sa usa ka haybrid nga maayog kalidad. Ang ihalas nga paliya god, bisan tuod og gagmay kaayo, apan himungahon ug mas lamian nga haom kaayong isagol sa pinakbet ug diningding sa mga taga Luzon. Nasuta sab nila nga ang tuman kadagko nga klase sa paliya dili kaayo halinon tungod sa praktikal nga rason. Walay ganahang mopalit kon ang usa ka buok motimbang nag hapit kilo ug kon duha mokapin na sab sa kilo. Sa mga manindahay pa lang, hasol na para nila. Di baya puydeng mobaligya lag putol aning paliya? Aw, puyde god, pero naa sad kahay mopalit?

Ug tinuod gyod nga ang Galaxy maoy haom kaayong itanom. Gawas nga himungahon, igo-igo lang ang gidagkoon (tulo ngadto sa upat ka buok ang usa ka kilo) ug ang nakanindot lagi kay hilabihang dalia ra mamunga. Tiaw mo nga tangkod usa ka buwan sukad sa pag-transplant, mamuwak na man. Ug gikan sa pagpamuwak, moihap ka na lag 15 ngadto sa 20 ka adlaw makabaligya ka na dayon sa mga bunga. Mora lagig magic.


Ang lima ka punoang paliya pagka Abril 30, tangkod nga usa ka bulan ug 20 ka adlaw human sa pag-transplant.

Tingali moingon kag “kayamat god, kuwartang malabo diay!” Aw, molang! Hunahunaa lag duna kay tinanom nga uska gatos o kaha uska libo ka punoan ani. Ibutang ta lang pananglit nga mobungag tagurha ka kilo matag punoan unya sa tag-P30 ang kilo. Pero duha ka kilo ra kahay abton sa kada punoan nga puwerte mang makapamunga? Aw, kini lang laging among lima ka punoan, bisan wa makuwartahi kay alang-alang mang ibaligya, pero din-a gyod sab maato namog utan.

Hinuon, importante sab kaayo sa pananom ang hustong teknolohiya. Una na lang ang pag-andam sa yutang tamnanan. Ning akong lima ka punoang paliya, gawas nga kaduha ko ni bugwala, gihakotan ko sab nig ugang mga tai sa baka sa wa pa bugwala. Ang mga sobra-sobrang dahon sa kamunggay, petsay, tangkong ug uban pang mga tanom ako pong gitambak aron maapil og kalata.

Samtang giandam ang tamnanan, angayng magluyong nang daan og mga liso. Kiniy usa sa mga teknik sa pananom nga hinungdanon kaayo. Bentaha kaayo ang lawngon nga i-transplant kaysa ilargog pugas ang liso. Una, dakog kasegurohan nga himsog ang gilawong nga seedling sa matag hutok; sayon ra sab punaan kon dunay malawos. Ikaduha, dali rang makabuylo ang tubo sa tanom kay hitsas na man kini sa mga gamot; sa higayon nga makatimaho ang gamot sa tabunok ug maayong pagkabugwal nga yuta diretso na. Ikatulo, segurado nga dungan ug tapan kaayo ang tubo sa tanom. Ikaupat, mapamubo na ang panahon sa pagpatubo (cropping cycle) sanglit dili madugay molabong na man kini ug unya mamunga.


Igo-igo lang ang gidak-on sa harbesonong bunga.

Sa pagluyong sa mga binhi, maoy akong gigamit nga luyongan ang plastic o styro (disposable) nga mga baso. Gawas nga naay daghan niini ug mahimong pamuniton lang, sayon rang tabason sa gunting o kutsilyo ang kilid inig-transplant na nga di matandog ang mga gamot ug yuta, ug magamit pa usab kini sa sunod nga pagluyong. Mga 25 ngadtos 30 ka adlaw puyde nang ilawong ang mga seedling. Hinuon, kon dinaghan ug may igong puhunan, naa say mapalit nga Farm-ready seedlings sa tanang higayon sa tuig sa lainlaing matang sa mga utanon sama sa serbisyong ginahatag sa East-West Seed.

Mao lagi nga sa paglawong (transplant) nako sa akong lima ka punoang paliya, dangtan lag katorse ka adlaw, hapit na manigsapong sa mga katayan. Busa importanteng andamon daan ang pakatayan sa di pa magtanom. Sa akong pupaniid, tagtunga sa dangaw ang tinuboan niini kada adlaw. Ug sa pangtangkod gyod niinig usa ka buwan sukad sa pag-transplant, namuwak na kinig nangitoy-itoy. Ug nakurat na lang ko kay wala madugay, namungingi na kini sa himsog nga mga bunga. Ingon niini katalagsaon ang mahika sa Galaxy ampalaya. Magic nga way lipat-lipat.—