Pipila ka Giya sa Pagpatubo og Petsay

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Napatik sa Bisaya sa gula Abr. 28, 2010



(20 days old nga petsay. Kon may pipila ka punoang petsay sa nataran, makaabis dayog pipila ka palwa sa higayon nga gikinahanglan.)

ANG petsay maoy usa sa mga utanon nga sayon kaayong alimahan o patuboon. Mabuhi kini bisan sa gamay dang luna ug bisan diha sa mga kaang. Apan luyo niining tanan, may pipila gihapon ka paktor nga angay matngonan aron labing magmalamposon sa pagpatubo og mga petsay.

PAG-ANDAM SA YUTA
Daghan ang mahilig mananom-tanom apan pipila ray matinud-anong nagkugi pagsunod sa tukmang mga paagi sa pagpreparar sa yutang tamnanan. Kasagaran gustog instant, tisok lang kay tisok, pugas lang kay pugas. Basta kay matisok lang ang lawngon sa yuta o maluyong lang ang liso, payts na. Kasagaran dili mohagog bugwal sa yuta, ilargo lag panisok ang igtatanom nga respetaran lag kuhit-kuhit sa guna ang pagatamnan. Wala sila maghunahuna nga niining paagiha, ingon sa respetar lang sab ang maong pagpananom, wala sa ilang mga kasingkasing. Ug natural, suwerte na lang kon mabuhi ug mohatag og maayong abot ang maong tanom. Maoy pagaingnon nga “buhi man tuod pero daot”, “may bunga man tuod pero piyasot”.

Angay hunahunaon nga ang pagpreparar sa yutang tamnan maoy kinadak-ang puhunan diha sa pagpananom mabisan unsa mang matanga sa tanom. Kinahanglang mo-invest niini. Anhi magsukad ang maayong pagtubo sa mga tanom. Sama sa puya, kon kini miturok nga daan nang nagkalisod-lisod sa iyang nahimutangan, kon mabuhi man ugaling, dakog posibilidad nga magtubo kining masakiton, luyahon, ug makuli nga mohimsog.


(Andam nang harbeson. [Ang mga petsay sa hulagway pulos kaugalingong tinanom sa tagsulat sa iyang 15 metro kuwadradong garden sa nataran sa lainlaing season.})

Aron magtubo ang binhi nga himsog, kinahanglang andamon ang luna nga iyang pagatuboan. Kinahanglan nga inigsikad sa mga gamot sa bag-ong tanom, humok ug tabunok ang yuta aron makahunat dayon sa pagtubo. Bugwalon pag-ayo ang yuta labing menos usa ka tiil (foot) ang giladmon aron tawhay ang pagtubo sa mga tanom. Kon madaro, mas maayong darohon. Pasagdang madugta ang mga sagbot sa unang pagbugwal. Ang pagkadangka sa binugwal sa init sa Adlaw makaayo usab. Dangtag mga semana kapin, bugwalon na usab. Balihon kon sa daro pa. Ug kay petsay man ang atong gihisgotang itanom, pabungdoon ang tamnanan— pormahong plot. Ang pag-plot makatabang sa mga petsay nga dili mahumol sa tubig sa higayon sa pagpamisbis ug usab sa ting-ulan. Ug ang kanal-kanal sa isigkakilid sa matag plot mao usay magsilbing dalan-dalan sa mag-atiman sa mga tanom.

Dugangan og organikong yuta o ugang tai sa mga mananap (animal manure) ang tamnanan aron maseguro ang katabunok niini.

PAG-ANDAM SA IGTATANOM
Ang pinong mga liso sama sa petsay kinahanglang isabod usa diha sa lawngonan o seedbed kun seedbox. Ang yuta nga gamiton sa lawngonan kinahanglan nga pinili, kadtong labing tabunok nga yuta. Angay usab nga kini nabugwal o napino pag-ayo, napauga kun na-treat ba kaha ayha saboran sa mga binhi.

Gisugyot usab nga puston sa umog-umog nga panapton ang mga liso sa petsay sulod sa tibuok gabii. Ang tuyo niini mao nga aron dungan nga manurok ang mga liso. Inigkabuntag, isabod ang mga liso sa inandam nga seedbed kun seedbox. Buliboran og pinong yuta ang sinabod nga mga liso aron dili manggataw. Ang manggataw nga mga liso lagmit dugokon sa mga insekto o kaha tuktokon sa mga langgam. Bisbisan ang sinabod sa igong kaumog. Duha ka semana gikan sa pagsabod, ang lawngon (seedling) sa petsay mahimo nang i-trasplant sa inandam nga plot.

PAGTANOM SA MGA LAWNGON
Ang gilay-on kun distansiya sa pagtanom sa petsay nagdepende sa katuyoan niini. Sa merkado, namatud-an nga maoy halinon ang dili kaayo dagkog palwa. Busa kon pangbaligya ang katuyoan sa pagtanom, gisugyot ang 4-6 ka pulgada nga distansiya matag punoan. Apan kon panggamit lang sa panimalay, ug gustog dagko nga dahon, mas maayong palay-an og diyotay ang distansiya ngadto sa tagsa ka tiil nga gilay-on. Ang bag-ong transplant nga mga lawngon sa petsay daling malawos sa init sa Adlaw apan maulian ra inigkahapon. Hinuon, kon maghinobra gayod ang kainit, gisugyot ang pagtabon niini, sama pananglit sa inupak nga bani sa saging.

PAGPATUBO UG PAG-ALIMA
Sensitibo kaayo ang mga petsay sa unang duha ka semana human sa pag-transplant. Busa, gikinahanglan ang inadlaw nga pagsusi niini. Hulipan og bag-o ang mga tanom nga wala mangabuhi o kaha depektoso ang pagtubo. Bisbisan kini sa igong kaumogon kada buntag o kaha buntag-hapon kon dili ting-ulan.

(Dili na kaayo halinon ang ingon niini kadagko nga petsay.)

Sa ikatulong semana, magsugod na paglipang ang mga dahon niini. Susihon kanunay ang mga dahon kon wala ba atakeha sa mga ulod. Ang mga ulod sa petsay dali rang managhan kon maoy moatake busa kinahanglang masumpo kini sa sayo pa. Espreyhan og pamatay-insekto ang mga tanom, kon gikinahanglan. Labing maayo kon organikong pestisidyo ang iesprey aron hawa sa toksik nga kemikal ang mga tanom. Anaay daghang natural nga pang-esprey apan kon wala pay kasayoran bahin niini, mahimong mogamit sa komersiyal nga mapalit sa mga tindahan.

PAGHARBES UG PAGBALIGYA
Ang petsay mahimo nang anihon 25 ka adlaw sukad sa pag-transplant basta maayo lang ang pagtubo, wala masawot. Kon medyo hinay ang pagtubo, mahimong molanat kini ngadto sa usa ka bulan ug tunga. Kon mosobra na niini, lagmit dili na maayong ibaligya ang maong mga tanom kay ang petsay mopait kon moguwang na.

Sa pagharbes og para baligya, pangibton ang mga tanom panahon sa hapon. Hinloan kini sa guwang nga mga dahon, hugasan sa limpiyong tubig kon gikinahanglan, dayon hapnigon sa sudlanan o kaha banganon. Ang inibot nga mga petsay mohanag kalawos busa sayon rang mahapnig o mabangan. Pasagdan kining mahanginan sa gawas panahon sa gabii, ug inigkabuntag, mobalik kinig kapresko nga andam nang ihanyag sa mga pumapalit.—