Bisaya Hulyo 21, 2010
Si Misis nga nakilatan sa kamera.
SA hilabihang pagsaka sa presyo sa mga palaliton karon, dayag na lang nga hinungdanon kaayo ang pagbaton og backyard garden nga tamnan sa klase-klaseng mga utanon, mga lamas, ingon man mga tanom nga magamit isip tambal. Niini, dili ka lang makadaginot og dako, may presko ug organikong utanon ka na, mahimo ka pa gyong mokita pinaagi sa pagbaligya kon may sobra. Ug kon alang-alang rang ibaligya, ngano mag ihatag lang ngadto sa wala. Kaayo na man lang nga makatunol kag grasya sa imong silingan, dili ba?
Gawas sa mga kaayohang nahisgotan na, ang paggarden usa pa gayod ka maayong ehersisyo— usa ka mapuslanong pasingot nga makawagtang sa mental ug physical stress ilabi na sa mga tawong nanag-opisina o kaha sa mga edarang wala nay lingaw human moretiro sa panarbaho.
Busa, unsa pay gihulat. Gamita ang imong ekstrang oras. Bugwala ang bakanteng luna sa nataran o di ba sa luyo sa balay. Seguradong malingaw ka.
Sa pagbaton og backyard garden, niay pipila ka punto sa pagdumala nga angay tamdan aron mas magmabungahon ang imong kahago.
PAGPLANO SA LUNA UG SA ITANOM
Tungod kay ang proyekto usa man ka backyard garden— nga nagpasabot og pagpananom sa palibot sa balay— importante kaayo niini ang pagplano sa disenyo o landscape agad usab sa bakanteng luna ingon man sa posibleng itanom aron sa ingon angayan kining tan-awon uban sa kinatibuk-ang bantang sa pinuy-anan. Planohon og maayo kon unsay haom nga posisyon sa mga plot ug kon unsay itanom niini aron dili kini magkalandrakas tan-awon.
Siyempre, ang paghimo sa mga plot ug ang distansiya niini, mag-agad sa gidak-on ug ingon man sa posisyon sa luna lakip na sa klase sa itanom sa matag plot. Ang paghimog unipormadong gidagkoon sa mga plot makatabang kaayo sa hapsay nga plastada niini. Ug kon nindot mang tan-awon bisan sa mga plot pa lang, unsa na kaha kon maglabong na kini sa mga tanom, di ba?
Dili isyu dinhi ang gidak-on sa luna nga tamnan. Kon adunay bakanteng luna nga baleg napulo ka metro kuwadrado, puyde na kaayo. Kon naay 150 metro kuwadrado o labaw pa, mas maayo— kining gidak-ona moani na ganig sobra kaayo sa gikinahanglan sa pamilya, busa seguradong makapanghatag na o kaha makabaligya.
Ang sobrang mga dahon, o mga basura gikan sa kosina, gigamit isip mulching sa paliya.
Sanglit ang nag-unang tumong sa backyard gardening mao man ang panggamit o pangonsumo sa panimalay, angay nga klase-klase gayod ang itanom. Mas daghag klaseng utanon, mas maayo. Pananglitan, grupo sa pang-pinakbet: okra, talong, batong (string beans), siling tag-as, bunga sa kamunggay, kadyos; grupo sa pang-utan bisaya (linaw-oy): alugbati, kamunggay, talong, sikwa, okra, udlot sa kamote, tangkong, gabi, kalabasa, ubi; pangsinabaw (sagol sa karne o isda): sayote, petsay, upo, kapayas, ubp.
Timan-an lang nga dili gayod maayong sagol-sagolon pagtanom ang lainlaing matang sa usa ka plot. Usa ka plot, usa ka klase lang— usa ka plot sa petsay, usa ka plot sa alugbati, lain ang sa talong, sili, kamatis, kamote, ubp. Ang tuyo mao nga aron nindot ug hapsay tan-awon— dili morag lasang.
Kinahanglan usab nga lainon ang mga tanom nga motag-as tali sa mga tanom nga mugbo lang. Ang tuyo niini mao nga aron dili maawngan o malandongan sa mga tanom nga tag-as ug mohabog ang mga tanom nga mugbo kay ang maawngan dili na man gayod makahimsog— dili na mapuslan.
Sa mga tanom nga modagko sama sa kamunggay, kapayas, ubp. mga duha ngadto sa tulo ka punoan, igo na. Hinuon, kon may igo gayong lugar, ngano gong dili dugangan. Anha kini itanom sa dapit nga alang-alang na himoong plot— mga dapit nga nahatumoy o nahasiwil. Tupad niining grupoha angayng itanom ang mga utanon nga mokatay sama sa upo, sikwa, paliya, ubp. Dayon isunod ang usa ka plot sa batong, dayon talong, okra, alugbati ngadto na sa ubang mugbong matang sama sa tangkong ug petsay.
Gumikan sa maong sistema, gikinahanglan gayod ang maayong pagplano ug pagbahin sa mga plot agad lagi sa gidak-on sa luna. Kon piot kaayo ang lugar sama sa akong 15 metro kuwadradong garden (diin aduna lamay 3 ka gagmayng plot), kinahanglang mopili ka lang sa labing gikinahanglan ug ampay nimong utanon.
Apan kon may igong gidak-on ang lugar nga gardenon, mahimo usab nga bahinon ngadto sa duha ka hugna (batch) ang pagtanom. Buot ipasabot nga samtang namunga na ang unang batch sa mga tanom, magtanom na usab para sa ikaduhang hugna. Ang tumong niini mao nga aron walay bugto ang suplay sa mga utanon kay taymingon man nga igong matibas na ang unang batch, magsugod na usab pagpamunga ang ikaduha. Ug kon ingon ini na ang sistema sa imong backyard garden, seguradong kinahanglan ka nang magbitay og karatula: “FRESH-ORGANIC VEGETABLES 4 SALE”. Lagmit pa gani nga naghimunga pa lang ang imong mga tanom, naa nay moduol: “Ako unyay kompra ana, Bos, ha”.
DIBERSIPIKASYON UG ORGANIKONG PAMAAGI
Kay ang nag-unang katuyoan sa backyard gardening mao man ang pangonsumo sa panimalay, angay lang nga ang organikong pamaagi sa pagpananom maoy sagopon. Gani, bisan sa komersiyal nga katuyoan, importante nga luwas gayod sa makahilong kemikal ang mga produkto. Mao nga hugot karon ang kampanya sa paggamit sa organikong pamaagi.
Ang terminong ‘organiko’ (organic) nagpasabot og 100% zero chemical. Buot ipasabot, likayan na ang paggamit og kemikal nga mga abono ilabi na sa mga pestisidyong pang-esprey. Usa ka pagtuon nga gihimo sa Japan nagpakita nga ang DDT, usa ka isog nga pangsumpo sa dangan, human undangig esprey sulod sa baynte ka tuig ang mga punoan sa mangga, ang residyu sa DDT anaa lang gihapon sa maong mga mangga. Laliman ka! Baynte ka tuig nang gipahulayag esprey apan pagtesting naa lang gihapon ang espiritu sa DDT. Ingon niana kangilngig ang mga kemikal sa panglawas sa katawhan.
Gawas sa kapeligro sa panglawas, ang mga kemikal grabe usab makadaot sa yuta ug sa kalikopan sa kinatibuk-an. Mangamatay ang mga mananap ug ubang beneficial organism lakip ang atua sa ilawom sa yuta nga dakog papel sa pagbalanse sa ekosistema sa kalibotan. Tungod kay nangamatay na ang maong mga organismo, wala nay moproseso sa natural nga katabunok sa yuta. Ang resulta, acidic. Mao niy hinungdan nga sa higayon nga mogamit kag kemikal nga abono, hangtod sa hangtod ka na gyong mogamit niini. Kon dili ka moabono, dili na maghimpos ang mga tanom. Gumikan niini, duna na sab karoy daghang produktong organiko ug mga pamaaging organiko nga magamit.
Sa backyard gardening, gisugyot ang paggamit sa natural nga mga abono sama sa ugang tai sa mga hayop, pinadugtang mga sagbot ug madunot nga mga basura. Importante nga anaay compost pit alang sa inadlawng basura. Magbuhi og mga wati (vermiculture) aron may kaugalingong suplay sa organikong abono. Walay sagbot o basura nga sunogon kay gawas nga giusikan mo lang ang mga elemento niini isip abono diha sa pagsunog, gidugangan mo pa gayod ang dasok nang karbon day-oksayd sa kawanangan pinaagi sa aso.
Kon abunda sa berdeng mga dahon nga wala na kaayoy gamit sama sa pinul-ong nga mga dahon sa kamunggay, dahon sa ipil-ipil, dahon sa madre de kakaw, puyde kining himoong compost tea. Humolan kinig tubig sa balde, butangag gamayng asukar (mas maayo kon molasses ang gamiton) ug takpan. Human sa 10 ngadto sa 15 ka adlaw, duna ka nay organic liquid fertilizer.
Tigoma ang tubig nga hinugas (ayaw lang iapil ang tubig nga may sabon) sa mga plato, ilabi na sa hinugas sa isda, kinilis sa bugas ug kini maoy ipatubig sa mga tanom. Sa mga merkado, mahimong makapalit og mga tinai sa isda lakip mga himbis, o kaha ang dubok na nga isda mismo. Kumoton kini sa tubig hangtod nga mapino pag-ayo. Ang usa ka baldeng duga sa isda dugangan og upat ka balding tubig, abono na. Gani, ang atong ihi puwerte man usab nga iabono sa mga tanom. Dugangan lang kinig tubig aron dili espeso kay ang bisan unsang sobra makadaot usab. Hinuon, ang mga abono nga ingon niini, anha ra gayod idiretso sa punoan, dili i-shower sa tanom aron limpiyo. Likayan usab ang pag-aplay niini sa mga tanom nga naghimunga na ilabi na gayod kon hapit nang harbeson. Timan-an nga ang dakong kapuslanan sa abono anha gayod sa panahon nga nagtubo pa ang mga tanom. Kon may igo pang lugar, maayo usab nga mamuhi og mga hayop: baboy, kanding, manok, baka, ubp. Ang sobra ug wala mahalin nga mga utanon maayong ilawog sa mga hayop. Ug ang biya sa mga hayop, siyempre, abono sa mga tanom. Kini maoy gitawag og diversified farming.
Sa pagkontrolar sa mga dangan sa tanom, anaa na usay mga paagi sa paghimog organikong pang-esprey. Pipila ka pananglitan ang paghumol og tubig sa mga dahon sa tabako, duga sa siling halang nga sagolag gamayng dish washing liquid, duga sa dahon sa madre de kakaw, ubp.
Kon walay magamit nga materyal sa paghimog kaugalingong abono ug pangsumpo sa mga dangan nga organiko, anaa na usay daghang mapalit niini sa mga tindahan nga namaligyag gamit sa panguma. Maingon nga wala gyoy problema. Diyotayng kakugi lang ang gikinahanglan. Basta magkugi lang, may preskong utanon ka na nga seguradong luwas sa makahilong mga kemikal.—
