Preskong Lettuce

Teksto ug mga hulagway ni EGAY TALIPSAI
Bisaya Disyembre 1, 2010


Ang lettuce maoy sagad nga elemento sa mga salad, preskong lumpiya, ubp. Lamian kini ug sustansiyado. Sagad usab kining ipaunod sa mga tinapay, hamburger, nga paresag mayonnaise silbing sawsawan.

Kaniadto, nagtuo ko nga kining klaseha sa mga tanom adto ra mabuhi sa kabugnawan—pananglit sa Benguet, sa taas nga mga dapit sa Mindanao o sa ubang mga nasod. Pero mabuhi man diay ni bisag itisok ras kaang, labi na kay naay mga barayti ron nga para sa lowland. Hinuon, ang haom nga patuboan ani mao gyod unta ang greenhouse.

Sa kaikag nga makasulayg patubo, nagpalit kog usa ka paketeng liso sa suki nakong tindahan. Tuod man, nanurok human nako ikaluyong. Unya gi-transplant nako sa gagmayng mga kaang dangtag 12-15 ka adlaw. Ug puyra buyag, nakaani gyod. Ang dose ka punoan dili na hapit maatog palaman sa tinapay. Tan-awa ra god nang naa sa plato uban sa pipino ug kamatis. Mapakalaway, sa?

Ang Curly Green lettuce, sama ning akong tinanom maani 30-35 ka adlaw human sa pag-transplant. Anaa sa P80 ngadto sa P150 ang kilo ani sa mga merkado.—

Dakong Kita Sa Pagpamuhig Manok Nga Sasso

Ni OMAR KHALID
Bisaya Septiyembre 29, 2010



NAHINGAG kog kuyog-kuyog sa mga mag-uuma nga dunay adbokasya sa panguma nga binag-o sukad lang nahigala ang nabantog nga agriculture journalist nga si Ginong Zac Zarian. Ang opisina sa Bisaya ug sa magasing Agriculture magkanait lang ug sanglit tigsulatan man si Ginong Zarian dinhi sa atong Bisaya, di kalikayan nga daghang higayon nga makigkulukabildo siya sa mga sakop sa staff sa Bisaya. Gani, natukod sab ang among Manila Bulletin Urban Gardeners Club nga gilangkoban sa mga kawani sa patikanan nga among gialagaran.

Sa sinugdanan, gipalinguglingogan ko lang siya kay, sama sa naandang pagtuo sa kadaghanan, wala koy nakitang klarong potensiyal sa panguma. Tinuod nga gikan ko sa pamilyang mag-uuma. Apan nasan-ot na lang ang purol sa akong amahan, igo lang tawon sa pugong-pugong sa pulso ang abot sa umahan, usahay makapangutang pa gani labi nag tingbayad na sa eskuylahan sa akong pag-eskuyla niadto. Ang iyang pagpanguma tungod lang sa iyang paghigugma sa yuta ug walay katuyoan sa pagpalambo sa kalidad sa kinabuhi.

Apan dili ingon niini ang panan-aw ni Ginong Zarian. Alang niya, ang panguma usa ka dakong industriya sa Pilipinas. Siya mismo nagpamatuod niini sa daghan nang success stories nga iyang gipangsulat. Ug siya mismo usa ka buhing saksi sa dakong panalangin sa maayong abot sa kaugalingong umahan. Tungod niini, nadani ko nga paminawon siya. Una kong nabati niya ang manok nga ginganlag sasso (o mas nailhan dinhi sa atong mga local grower sa ngalang sunshine chickens). Mingtingkag akong dunggan sa iyang mga rebelasyon. Dili ko katuo nga may ingon nga matang sa manok. Gani, milangyab pa ang akong panukiduki bahin niini hangtod nga lupig pa nakoy doktor nga nagdesertasyon aron lang suhetohon ang pag-alima niini.

Ang kahingag nako sa sasso misangpot sa akong pagsuwayg kuyog sa Agri-kapihan sa Dalan E. Rodriguez, sa Dakbayan sa Quezon niadtong kataposang Domingo sa Abril ning tuiga. Ang Agri-kapihan bayloay sa kaalam tali sa mga mag-uuma diin giorganisar mismo ni Ginong Zarian kaniadtong dekada 80 ug ginahimo matag kataposang Domingo sa bulan sa haluag nga parking area sa sibyaanan DWWW diin usa siya sa mga anchorman sa tulumanong pang-agrikultura. Ang Agri-kapihan walay bulok sa politika; gani, gilikayan man nila nga hisudlan niining kagawa sa katilingban. Nag-adbokeyt sila sa organikong panguma, ug, kon suwertehon ka pa sa imong pagtambong, may madala ka pang sampol nga mga produkto. Walay bayad sa gustong motambong, libre pa ang kape ug biskuwit. Mao ra niy organisasyon nga walay opisyal nga nanagdumala, walay kuwarta nga awayan (nga sagad maoy maingnan sa panagbingkil sa bisan unsang grupo), ug ang tanan mahimong mopaambit sa iyang kahibalo sa panguma.

Sa usa ka booth, nakita ko ang mga piso nga gibaligya. Mao na diay to ang mga semilya sa sasso. Misuway kog palit og duha aron sugdan ang dula-dula silbing eksperimento. Ug kay maayo man ang resulta, pagkasunod Agri-kapihan gidugangan pa nako ang akong mga binuhi. Dinha ganiy higayon nga ming-abot og napulog walo ka manok ang akong gibuhi isip usa lamang ka lingaw-lingaw samtang nagpaabot sa oras sa tingtrabaho o kaha, isip usa ka magsusulat, ginahimong wahinganan sa atensiyon samtang nagpagayon-gayon nga maiway ang writer’s block nga sagad moatake sa magsusulat atol sa pagsulat. Imbes usikan ang gamayng bakante atubangan sa balay, gikoral ko kini ug gihimong manokan— butang nga nakalingaw kaayo nako. Ang nakaayo aning sasso kay samag manok-bisaya, puyde rang buhian ug dili ka na mogasto pagpahimog poultry house.

Dinhi, kombensido ko nga tinuod ang giingon ni Ginong Zarian. Tiaw mo nga ang laki nga sasso motimbang mag dul-an sa unom ka kilo sulod sa setenta diyas nga pag-atiman ug ang baye mokabat usab og upat ngadtos lima ka kilo! Mas labaw niini kon paabton gyod og 90 diyas. Ug sama sa manok-bisaya, may lami kini nga sukwahi sa naandang manok sa kamerkadohan sa Pilipinas nga largohon natog litok, portipayb deys, diin nagkinahanglan pag daghang lamas aron lang ikalilong ang las-ay niining unod. Tungod sa lami ning sasso, mahimo kang makamandar og presyo, kana kon dinagko na gyod ang imong damgo ug dili na lingaw-lingaw lang sama sa akong katuyoan. Wala na say problema si Misis sa mga biya sa kosina kay duna na man koy kaugalingong “basurero” sa nataran; dili na ko mabalaka kon madugay ang garbage truck kay, total, wa man koy basura nga mabaho.

Akong naobserbahan nga kining manoka way pili sa pagakan-on nga lawog: mga bukog sa isda, mga ulo sa buwad, salin sa utan nga linaw-oy, tinigpis sa hinugas, hinagpatan sa mga utanon, panit sa kamote o saging, sapal, bayanan sa lambay, pan-os nga tinapay/kan-on, tinai sa isda, ug uban pa. Kini lahi kaayo sa nauso karon nga manok sa dagkong mga poultry house diin komersiyal nga tubong ang ginalawog kansang mga sustansiya ginama sa laboratoryo ug kargadog growth hormones nga klarong nagdalag daghang sakit segun sa daghan nang mga pagtuon.

Tip Alang sa Mga Buot Mamuhig Sasso Isip Kalingawan
ALANG niadtong buot magsugod sa pagpamuhi niining matanga sa manok, dili una molargo sa dinaghan. Bisag mga upat lang una ka manok ang suwayan. Bisan sayon kaayo ang pagbuhi niining matanga sa manok, pero lahi gayod kon ikaw duna nay gamayng kasinatian.

Pihoon nga ang napalit nga semilya tinuod gayod nga sasso ug anak sa unang henerasyon o F1 (First Generation). Buot ipasabot, kinahanglan nga ang himungaan niining mga pisoa mao gayod kadtong breeder hens nga gikan sa Pransiya diin magagikan ang kaliwat niining mga manoka. Sa akong panukiduki, dili gayod makaabot sa ekspektasyon kon ang gibuhi nga sasso giunay-unay ra sab natog pasanay o kayha gikan sa suplayer nga dili awtorisado. Dinhi sa Pilipinas, usa lang ang suplayer niining manoka. Kon ang inyong local agrivet supply namaligya og piso nga sasso, pangutan-a kon gikan ba kini sa Solraya Farms. Pangitaa ang ilang mga kartong sudlanan kon duna ba kiniy marka sa kalidad sa nahisgotang suplayer.

Tinuod man nga mabuhi ra gihapon ang piso nga gikan sa nag-unayay nga sasso chickens. Apan mamatikdan nimo nga mag-anam gayod kinig kagagmay. Balaod kini sa kinaiyahan nga dili nato masupak.

Ang labing mahagiton nga bahin sa pagbuhi niining sunshine chickens mao ang pagpadako niini gikan sa unang adlaw hangtod sa kawhaag usa ka adlaw. Ngano? Sa pagdala mo pa lang ngadto sa imong balay o asa nimo sila buhia, daan na kining mahapo sa biyahe. Busa inig-abot sa inyo, hatagan dayon nimo silag tubig nga mainom nga binaliborag diyotayng asukal. Kon naay watermelon, mas maayo nga mao kiniy imong ipasupsop aron paghupay sa natagamtaman nilang stress.

Kon mapamilyar na sila sa giandam nimong brooder coop, sugdan dayon nimo silag hatag og chick booster. Ang matag piso mokonsumo og tunga sa kilong chick booster hangtod sa pag-edad niinig 21 diyas— ang edad nga mahimo nang buhian sa nataran. Ayaw gayod itugot nga mahutdan silag pagkaon. Batasan niining manoka nga magsigeg kaon bisan sa gabii. Gamiti og feeder ang pagkaon nila aron pagmenos sa wastage. Gamiti sab og water despenser ang tubig nga mabaw rag biawan aron dili sila malumos. Idistansiya ang feeder sa water dispenser paglikay nga magsambahog ang tubig og chick booster. Kon kini magkasagol, moresulta sa kahugaw sa tangkal ug modapit sa mga bakterya nga mahimong magdalag sakit sa huyang pang mga piso.

Ang brooder coop, kinahanglan may igong espasyo alang sa mga piso ug may igong bentilasyon. Ang matag piso nagkinahanglag gidak-on sa espasyo nga susama sa mubong bondpaper. Ang matag piso nagkinahanglag 1 watt nga kainiton sa suga. Apan kon usa ka gatos ka buok ang imong piso (o sobra pa) ayaw paggamit og bombilya nga usa ra ka buok kansang kainiton moabot og 100 watts. Init ra kaayo kini sa mga piso nga mahatungod mismo sa bombilya. Mas maayo nga mogamit kag mga napulo ka 5 watts nga bombilya nga imong katag-katagon sulod tangkal.

Mag-anam kadako ang piso, mag-anam usab kagamay ang panginahanglan nila sa kainiton. Busa, matag semana, mahimong ibanan nimo ang bombilya o kaha ianam og pataas ang bombilya aron madistansiya kini sa mga piso. Kon magsigeg piyak ang mga piso, duna kiniy problema. Imong susihon basin dunay ilaga o kaha dangan nga nakasulod nga nahimong hinungdan sa ilang kahiwasa. Bantayi sab nga kon magpundokay ang mga piso sa usa ka lugar, nagpasabot nga kuwang ang kainit nga ilang nadawat. Apan bisan niining tanan, kinahanglan nga mogamit ka gihapon sa kaugalingon mong paniid. Kon may mamatikdan kang kausaban sa ilang mga kinaiya, susiha gilayon. Lainon ang mga piso nga dunay sakit aron mao lamay ipailawom sa medikasyon. Mahimong suplementohan og probiotic ang tubig nilang ilimnon. Sa ikaduhang semana, mahimong painitan sila sa Adlaw sa sayong buntag (samtang nanglimpiyo ka sa tangkal) ug aron sab sila makadagan-dagan sa nataran alang sa gikinahanglang ehersisyo.

Inig-edad og 21 diyas, andam na nga buhian sila sa unang higayon sa imong nataran. Labing menos, usa ka metro kuwadrado matag ulo ang ideyal nga espasyo sa imong ranging space. Una sa tanan, seguroa nga lig-on ang imong koral o kaha dili daling masulod sa mga ilaga, iring, iro, o unsa pa dinhang dangan apil na ang kawatan. Kanunayng ibutang sa hunahuna nga kining manoka buhion sa organikong pamaagi. Busa, kutob sa mahimo, likayan ang paggamit og komersiyal nga tubong kon kini gibuhian na nimo sa nataran. Mas gusto nila ang dahon sa humokon nga mga tanom kay grass-feed man lagi kini sila. Kon gikinahanglan nga suplementohan og komersiyal nga pagkaon, hatagi silag broiler starter crumble. Sa akong bahin, ang broiler starter gisagolan nakog cracked yellow corn ug integra 200 sa ratio nga 1:1: ½. Ang tradisyonal man god nga broiler starter crumble, gi-formulate man lang alang sa panginahanglan sa Vantress Chickens. Sa akong inimbento nga feed formula, kusog kaayong motubo ang sasso.

Namatikdan man god nako nga dinhay higayon nga magtinuhakay ang mga sasso. Ug dinhay pipila nga mokaon sa arol nga balhibo o kaha sa balhibo sa ulo sa ilang kauban. Sa akong pagdukiduki, mao diay niy mahitabo kon ang mga manok kulang sa protina sa ilang lawas. Ang balhibo man god adunay protina. Sa ato pa, ang maong batasan maoy timailhan sa kakuwang nila sa protina. Ug kay ang yellow corn dasok man sa crude protien, gisuwayan nako nig sagol sa lawog. Dangtag usa ka semana, wala na sila mag-unayayg kaon sa ilang mga balhibo.

Hinuon, namatikdan ko nga kon kanunay lang ang suplay sa natural nilang pagkaon, mas pilion nila kini bisan pag dunay pundong feed formula ang imong gipahiluna nga mga feeder. Way urti ang kaon niining manoka. Busa, aron makab-ot nimo ang kinatas-ang ekspektasyon, pakan-a sila kutob sa ilang gusto, ad libitum.

Hatagi sila kanunay og limpiyong tubig ug landong nga igong kapasilongan. Nagkinahanglan sab silag preskong hangin aron kanunayng piskay. Hatagi usab silag makakha sama sa kinaon sa sepilya, uhot, tahop sa humay (rice hull) o kaha mga sinilhig nga biya sa nataran. Sa mga sama nako nga nagpuyo sa dapit diin dunay daghang silingan nga sensitibo sa baho sa iti, gibuliboran nako ang ilang lublobanan og Biosec.

Ang Biosec organiko gihapon nga farm input ug makatabang pagneyutralisar sa methane gas nga natural lamang sa mga tangkal sa manok. Makatabang sab kini pagpusgo sa life cycle sa langaw nga sagad modugok sa biya sa manok.

Sulod sa saysenta ka adlaw, dako na kaayo ang sasso, dili na nimo mahakop. Puyde nang komedyahan og ihaw kon way matilang sud-an. Apan ang ideyal niini nga edad sa pag-ihaw mao ang 84-90 diyas. Niining edara, mogawas na ang iyang lami ug mosakto na sab ang tekstura sa iyang unod.

Dili matukib ang akong kalipay nga mihimpos ang akong kalingawan. Karon, kon but-on nako, mahimo ra kong magsignit sa nataran og sarang masud-an. Morag di katuohan nga sulod sa subdibisyon may sekreto kong tinubdan sa panud-an.

Kon nakapamuhi kog sunshine/sasso chicken sa nagkaidir-idir kong espasyo diri sa Dakbayan sa San Jose del Monte, Bulacan, unsa na kaha sa atong kabanikanhan diin ang bakanteng mga luna gipasagdan lang nga ilogon sa kabaknotan? Kon nakahimo kog mapuslanong kalingawan taliwa sa nagtagsok kong buluhaton sa opisina sa Bismag, unsa na kaha kadtong dakog panahon sa tibuok adlaw? Kon ako nga magsusulat kang kansang handurawan kanunayng gihasi sa awhag sa pagtagik og mga ideya nakahimo pa sa inantigong sapar-sapar sa panud-an, unsa na kaha kadtong walay opisyo sa panimalay? Tagpila ba ron ang kilo sa manok nga bisaya? Kon duna kay usa ka gatos ka buok sasso chicken, ug kuridason ta lag tagkuwatro kilos ang kada usa, pila may sapion nimo sulod lang sa tulo ka buwan nga buhi-buhi niini? Kinahanglan ka pa bang moabrod o kaha magpakilimos og kaluoy sa mga kompaniya aron lang dawaton sa panarbaho nga minimum ray suweldo?
Hinuktoki kini, higala. —