5/24/2010

Pipila ka Giya sa Pagpatubo og Petsay

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Napatik sa Bisaya sa gula Abr. 28, 2010



(20 days old nga petsay. Kon may pipila ka punoang petsay sa nataran, makaabis dayog pipila ka palwa sa higayon nga gikinahanglan.)

ANG petsay maoy usa sa mga utanon nga sayon kaayong alimahan o patuboon. Mabuhi kini bisan sa gamay dang luna ug bisan diha sa mga kaang. Apan luyo niining tanan, may pipila gihapon ka paktor nga angay matngonan aron labing magmalamposon sa pagpatubo og mga petsay.

PAG-ANDAM SA YUTA
Daghan ang mahilig mananom-tanom apan pipila ray matinud-anong nagkugi pagsunod sa tukmang mga paagi sa pagpreparar sa yutang tamnanan. Kasagaran gustog instant, tisok lang kay tisok, pugas lang kay pugas. Basta kay matisok lang ang lawngon sa yuta o maluyong lang ang liso, payts na. Kasagaran dili mohagog bugwal sa yuta, ilargo lag panisok ang igtatanom nga respetaran lag kuhit-kuhit sa guna ang pagatamnan. Wala sila maghunahuna nga niining paagiha, ingon sa respetar lang sab ang maong pagpananom, wala sa ilang mga kasingkasing. Ug natural, suwerte na lang kon mabuhi ug mohatag og maayong abot ang maong tanom. Maoy pagaingnon nga “buhi man tuod pero daot”, “may bunga man tuod pero piyasot”.

Angay hunahunaon nga ang pagpreparar sa yutang tamnan maoy kinadak-ang puhunan diha sa pagpananom mabisan unsa mang matanga sa tanom. Kinahanglang mo-invest niini. Anhi magsukad ang maayong pagtubo sa mga tanom. Sama sa puya, kon kini miturok nga daan nang nagkalisod-lisod sa iyang nahimutangan, kon mabuhi man ugaling, dakog posibilidad nga magtubo kining masakiton, luyahon, ug makuli nga mohimsog.


(Andam nang harbeson. [Ang mga petsay sa hulagway pulos kaugalingong tinanom sa tagsulat sa iyang 15 metro kuwadradong garden sa nataran sa lainlaing season.})

Aron magtubo ang binhi nga himsog, kinahanglang andamon ang luna nga iyang pagatuboan. Kinahanglan nga inigsikad sa mga gamot sa bag-ong tanom, humok ug tabunok ang yuta aron makahunat dayon sa pagtubo. Bugwalon pag-ayo ang yuta labing menos usa ka tiil (foot) ang giladmon aron tawhay ang pagtubo sa mga tanom. Kon madaro, mas maayong darohon. Pasagdang madugta ang mga sagbot sa unang pagbugwal. Ang pagkadangka sa binugwal sa init sa Adlaw makaayo usab. Dangtag mga semana kapin, bugwalon na usab. Balihon kon sa daro pa. Ug kay petsay man ang atong gihisgotang itanom, pabungdoon ang tamnanan— pormahong plot. Ang pag-plot makatabang sa mga petsay nga dili mahumol sa tubig sa higayon sa pagpamisbis ug usab sa ting-ulan. Ug ang kanal-kanal sa isigkakilid sa matag plot mao usay magsilbing dalan-dalan sa mag-atiman sa mga tanom.

Dugangan og organikong yuta o ugang tai sa mga mananap (animal manure) ang tamnanan aron maseguro ang katabunok niini.

PAG-ANDAM SA IGTATANOM
Ang pinong mga liso sama sa petsay kinahanglang isabod usa diha sa lawngonan o seedbed kun seedbox. Ang yuta nga gamiton sa lawngonan kinahanglan nga pinili, kadtong labing tabunok nga yuta. Angay usab nga kini nabugwal o napino pag-ayo, napauga kun na-treat ba kaha ayha saboran sa mga binhi.

Gisugyot usab nga puston sa umog-umog nga panapton ang mga liso sa petsay sulod sa tibuok gabii. Ang tuyo niini mao nga aron dungan nga manurok ang mga liso. Inigkabuntag, isabod ang mga liso sa inandam nga seedbed kun seedbox. Buliboran og pinong yuta ang sinabod nga mga liso aron dili manggataw. Ang manggataw nga mga liso lagmit dugokon sa mga insekto o kaha tuktokon sa mga langgam. Bisbisan ang sinabod sa igong kaumog. Duha ka semana gikan sa pagsabod, ang lawngon (seedling) sa petsay mahimo nang i-trasplant sa inandam nga plot.

PAGTANOM SA MGA LAWNGON
Ang gilay-on kun distansiya sa pagtanom sa petsay nagdepende sa katuyoan niini. Sa merkado, namatud-an nga maoy halinon ang dili kaayo dagkog palwa. Busa kon pangbaligya ang katuyoan sa pagtanom, gisugyot ang 4-6 ka pulgada nga distansiya matag punoan. Apan kon panggamit lang sa panimalay, ug gustog dagko nga dahon, mas maayong palay-an og diyotay ang distansiya ngadto sa tagsa ka tiil nga gilay-on. Ang bag-ong transplant nga mga lawngon sa petsay daling malawos sa init sa Adlaw apan maulian ra inigkahapon. Hinuon, kon maghinobra gayod ang kainit, gisugyot ang pagtabon niini, sama pananglit sa inupak nga bani sa saging.

PAGPATUBO UG PAG-ALIMA
Sensitibo kaayo ang mga petsay sa unang duha ka semana human sa pag-transplant. Busa, gikinahanglan ang inadlaw nga pagsusi niini. Hulipan og bag-o ang mga tanom nga wala mangabuhi o kaha depektoso ang pagtubo. Bisbisan kini sa igong kaumogon kada buntag o kaha buntag-hapon kon dili ting-ulan.

(Dili na kaayo halinon ang ingon niini kadagko nga petsay.)

Sa ikatulong semana, magsugod na paglipang ang mga dahon niini. Susihon kanunay ang mga dahon kon wala ba atakeha sa mga ulod. Ang mga ulod sa petsay dali rang managhan kon maoy moatake busa kinahanglang masumpo kini sa sayo pa. Espreyhan og pamatay-insekto ang mga tanom, kon gikinahanglan. Labing maayo kon organikong pestisidyo ang iesprey aron hawa sa toksik nga kemikal ang mga tanom. Anaay daghang natural nga pang-esprey apan kon wala pay kasayoran bahin niini, mahimong mogamit sa komersiyal nga mapalit sa mga tindahan.

PAGHARBES UG PAGBALIGYA
Ang petsay mahimo nang anihon 25 ka adlaw sukad sa pag-transplant basta maayo lang ang pagtubo, wala masawot. Kon medyo hinay ang pagtubo, mahimong molanat kini ngadto sa usa ka bulan ug tunga. Kon mosobra na niini, lagmit dili na maayong ibaligya ang maong mga tanom kay ang petsay mopait kon moguwang na.

Sa pagharbes og para baligya, pangibton ang mga tanom panahon sa hapon. Hinloan kini sa guwang nga mga dahon, hugasan sa limpiyong tubig kon gikinahanglan, dayon hapnigon sa sudlanan o kaha banganon. Ang inibot nga mga petsay mohanag kalawos busa sayon rang mahapnig o mabangan. Pasagdan kining mahanginan sa gawas panahon sa gabii, ug inigkabuntag, mobalik kinig kapresko nga andam nang ihanyag sa mga pumapalit.—

5/21/2010

Ang Rooftop Garden Ni Johnny

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Napatik sa Bisaya sa gula Abr. 14, 2010




KON inyong namatikdan, daghan sa katawhan karon wala na magpakabana sa pagpananom. Ug matag usa may iya-iyang katarongan, may tagsa-tagsang rason kon nganong wala na makatisok og mga tanom nga maoy tinubdan sa pagkaon bisan diha sa ilang mga tugkaran.

Ambot pila na lang kaha karon ang nananom-tanom o dunay gialinga nga backyard garden. May moingon nga libang na sila sa panarbaho ug para nila, mas sayon ang pagkuot og lima ka mamesos aron ipalit og uska bugkos nga kamunggay. Wala nay panahon sa pagpananom kay bisi sa trabaho. Total, may suweldo man nga regular.

Ang uban sab dili kapananom kay way lunang katamnan. Walay bakanteng kapanamnag utanon kay pulos sementado ang subdibisyong gipuy-an. Wala nay espasyong magarden.

Naa say uban nga may igo gyod untang lugar sa mga balisbisan, sa atubangan o kaha sa luyo sa balay, apan modayog ingon nga din-a magsilbi ang tanom kay dagol nang yuta, batoon, ug inay bugwalon, gipasagdan ang bakante nga malibon. Ang uban, di gyod motanom og mga utanon kay makadaot sa view sa pinintalang balay— mas gipalabi ang mga masetas ug unsa pa dihang mga tanom nga mamuwak kaysa mga tanom nga makaon.



Pero taymsa ha. Dili ba mas nindot man kon may kaugalingon tang tinanom nga mga utanon sa nataran? Kaayo na man nga kon unsay gikinahanglang sagol sa sud-an, mangutlo ka na lag mangipo dinha sa tugkaran. Nga imbes mokuot kag labing menos 20 pesos aron makapalit kag singkong kamunggay, singkong ga’y, singkong batong, singkong okra aron makahigop og sabaw sa utan— ipalit mo na lag subak ang imong P20 kay may kamunggay ka na man, may ga’y, may okra, agbati o kaha saluyot sa kaugalingong nataran. Ug wa nay sama kapresko sa kaugalingong inaning utanon kaysa pinalit sa merkado nga kon wala man humolig pang-embalsamo, seguradong naesprehan pog pamatay sa mga insekto.

Sa tinuod lang, dili na balidong rason nga maong wala kapananom kay walay bakanteng yuta nga katamnan. Mas labawng hinanggaw lang nga katarongan ang pag-ingong di kapananom kay dagol nang yuta, batoon ug di kabuhiag tanom. Kon dili na kabuhiag tanom ang yuta sa tugkaran, nan, nganong di hakotag tabunok nga yuta nga naa may daghang makuha sa kadaplinan sama sa mga labayanag basura, ilawom sa kakahoyan, daplin sa kalsada, o silong sa mga balay nga biniyaan. Ug kon di gustog hago, mahimo kaayong mopalit og tabunok nga yuta nga sinaglan na daan og organikong mga elemento sa mga mall ug mga agri-vet shop. Sa mga wala gyoy bakanteng luna nga katamnan kay sementado na tanan, mahimo sab kaayong mananom sa mga kaang, basiyong sako, buak nga balde ug planggana o kaha mga plastic plant bag nga naa say daghang mapalit sa mga tindahan.



Kaniadto, abi baya sad nako og dili gyod kaayo produktibo ang pagpananom og mga utanon sa mga kaang o mga basiyong kontiner. Pero nausab akong pagtuo dihang nakabisita ko sa rooftop garden ni Pare Johnny (aw, Juan gyod ni siya sa iyang birth certificate), kauban namo sa opisina nga maoy literary editor karon sa magasing Bannawag. Gipamatud-an ni Pare Johnny nga ang tinanom sa mga plastic plant bag dili sab hibentahaan sa abot tandi sa tinanom gyod sa open soil.

Sa pag-adto nako sa ilang gipuy-an (silingan ra sab namong subdibisyon sa Bulacan) di pa lang dugay aron sutaon ang gihinugilon niyang utanonan sa ibabaw sa ilang balay, nahurot gyod tinuod akong belib nga nakatan-aw sa naghimunga niyang mga tanom. Ang iyang Django Hot Pepper puwerteng nakapamunga. Mao sab ang iyang mga kamatis, namungingi sa bunga. Samtang ang mga talong maoy paghuygog pamuwak ug diha gani mga bunga nga moihap na lag pila ka adlaw, puyde nang hugaw-hugawag itlog.



(Ang kamanghorang anak ni Johnny nga mitudlo sa bunga sa talong.)

Kining Django Hot Pepper, haybrid nga siling inugmad sa East-West Seed Company, dili lang diay kay maayong lamas alang sa tinuwa, inun-onan, dinugoan ubp., apan mahimo sang lutoon isip sud-an na mismo. Lamian kining un-onan nga templahan lag una. Puyde sab ning gisahon sa kamatis ug diyotayng seasoning mix— naa na kay “kalderetang sili”— kaldereta nga cholesterol free kay wa may sagol nga karne. Ang nakaayo pa gyod kay mga duha ka buwan gikan sa pagtanom sa lawngon, makaharbes ka na. Ang retail ani sa mga merkado kasagaran .50 ngadto sa peso kada usa.

Ang balayng giokupahan nila ni Pare Johnny kongkreto ug may sementadong roofdeck nga gipalibotag barandilyas sa isigkakilid. Kon mosaka ta sa itaas, moagi ta sa spiral nga puthawng hagdanan— lagmit gituyo pagdisenyo para pahayahayan mahapon ug hayhayanan sab sa mga linabhan.

Kay si Sir Zac Sarian, ang premyadong editor sa Agriculture magazine kinsa nagdumala pod og kaugalingong farm sa Teresa, Rizal, tigpanghatag-hatag man lagi ngari namo og haybrid nga mga semilya, usahay mga lawngon gyod, mao nga ang hayhayanan-inomanan ni Pare Johnny nakombertar gyod pagka “Rooftop Vegetable Garden”.—

15 metro kuwadradong backyard garden

Teksto ug mga hulagway ni E.S. GODIN
Napatik sa Bisaya sa gula Peb. 3, 2010


{Ang 20-days old nga petsay ug anihonong tangkong (Nakuhaag hulagway adto lang Enero 10, 2010).}

PAGBALHIN namog puyo sa usa ka bag-ong subdibisyon sa San Jose del Monte City, Bulacan sa miaging tuig human sa dul-ang napulo ka tuig nga pagpangabag kapuy-an sa Dakbayan sa Pasay, mora kog nalubatan sa yuta. Haskan nakong hinangopa sa pagpananom. Tiaw ba pod lagiy pila na ka tuig kong wa kahikap og yuta. Nagdako kos panguma ug pamasak sa Bukidnon kaniadto pero wa pa ko tugkig bungot nga nahipuntag balik sa natawhan nakong lungsod sa Sugbo. Bag-o kong gradweyt sa hayskol adto paglarga nako.

Bisag nag-ulitawhay pa ko adtong panahona, mao gyoy pagkasuwayg kauyab og duhag tunga (tunga ray kuwenta nako sa ikatulo kay mamords unta pero lakin-on man tong bayhana,) matawag nga diniyos gyod tawon tong akong pagpanguma sa una. Ako man god kunohay gipa-manage ni Papa sa among kamaisan nga pugas og duha ka bag (bag ang termino sa gugagmayng sako sa haybrid nga binhi sa SMC ug Pioneer Seeds) ug sa among pipila ka luwang basakan kay nag-estudyo man mig modernong pananom sa akong gieskuylahang agricultural high school. Ang anak pa gyod sa among amo nag-eskuyla pog UP Los Baños, daghan siyag mga magasin sa pananom nga iyang gipahuwaman namo, maong misamot gyod nga ganado lagi ko kay ikaaplay man nako sa uma ang akong natun-an. Aw, medyo haytik-haytik sad lagi tong among panguma kaniadto. Pero kay kining manaop ra sad lagi ta, labi pa kay tunga gyod ang bahinay, abton sad tag kalaay. Mao tong milagwang kog Cebu.



Baynte ka tuig na kapin sukad adto— baynte ka tuig na pod diay kapin ang kamingaw nako sa pananom. Maong pagbalhin lagi namog puyo sa Bulacan, kay dunay gamayng luna sa atubangan sa balay, nananom ko. Gawas sa kahidlaw sa pananom, nadasig pod ko sa sinulat ni Nyor Tem Adlawan (kadtong nag-awhag pagpananom og mga utanon sa kaang inay sa mga masetas) “Duha Ka Kahayag Ilawom sa Langob” Bis. Mayo 27, 2009 ug sa mga artikulo ni Sir Zac Sarian labi na adtong “150 Metro Kuwadrado Mahimong Kaanihag Utanon nga Igo sa Panimalay” (Bis. Ago. 26, 2009).

Ug kinsay di mahingag pagpananom nga labihan man laging mahala sa mga utanon diri sa Manila, aw bisan asa man segurong dapita sa Pilipinas. Singko-singko labing menos ang presyo sa mga dahon-dahon nga utanon: petsay, udlot sa kamote, dahos sili, saluyot, tangkong, ubp. Ang singkong bugkos sa kamunggay, upat o lima ra sad ka palwa ang su’d. Naa pay makatunong kag puwerte nang guwanga. Ang kamatis tulo singko, luy-a paksian ka lag ingon kadak-as kumagko sa tiil, singko na. Makapangusmo lagi tag makaingon, “Sus, naa pa lay katamnan, kaayo unta!” Mahinumdom dayon kos akong garden pod sa una, sa didto pa lagi kos Mindanao, nga ipanghatag na lang ang abot kay wam-an poy mamalit. Ang akong paliyag string beans niadto nangalata lag nangaguwang, paliya tag-P3 ang kilo, batong tag-P2 ang bugkos, dip-a mahalin.

GARDEN SA NATARAN
Mga 30 metro kuwadrado ang bakanteng luna nga maoy silbi namong nataran. Ug kay nataran lagi, gipasemento ni Misis ang katunga (ipahurot gyod gani unta pero wa ko mosugot), maong mga 15 square meter na lang, kapin kun kulang, ang nahabiling puyde katamnan. Piot gyod unta kaayong lunaa para sa pananom, pero mayna lang kaysa wala.



Tungod sa kagamay ra sa lugar, kinahanglang planohog maayo unsay itanom. Natural, kadtong gamit kaayo sa panimalay, kanang madali-dalig utan, o kanang gamiton kanunay. Kay top priority ang kamunggay, nagtanom kog upat ka punoan sa isigkadaplin. Unya kay gipanghatagan man mi ni Sir Zac og sampol nga binhi sa China LP Kangkong, ang haybrid nga upland kangkong gikan sa East West Seed, nagtanom pod dayon kog usa ka plot. Ug tinuod gyod diay nga 25 ka adlaw sukad sa pagpugas, maani na ning tangkonga. Dali ra kaayong molipang ug kugihan sad manaha.

Sunod nakong gipanglinya sa kilid sa dalan-dalan ang haybrid pod nga okra nga dali ra sad kaayong mamunga. Paskang kugihana ra bang mamunga, nga kinahanglang mangipo ka kada 3 ka adlaw kay mangaguwang mag di anihon. Nakapanghatag gyod lagi mis silingan kay di man namo maato ang bunga bisag pila ra unta ka punoan. Gipamasaker lag paibot ni Misis dihang mingbaga na pag-ayo kay ming-ali na man ang mga dahon sa agianan namo unya dapaw diay ning tanoma, katol nga mahidapat sa panit.

Abay sa usa ka plot nga tangkong ang laing plot nga gitamnan nakog petsay. Ang petsay husto na sang anihon 25 ka adlaw gikan sa pag-transplant. Gani, ang 20 ka adlaw puyde na man, total panggamit ra man sa balay. Kon pangbaligya hinuon, 25 ngadtos 30 diyas gyoy husto, din-a alkanseng ibton kay husto na mas kahingkod. Kon moguwang sad, medyo mopait-pait na.



Ang nahabiling luna nga bale sag usa ka plot gitamnam nakog kamatis. Labihang labonga gyod nuon sa walo ka punoan ug namungingi sa bunga. Sa pikas kilid gitisokan sad nakog pipila ka punoang kamote. Labihang dalia ra sad ta makautan sa kamote kay iniglipang puyde na mang hingudlotan. Ang baleg usa ka hutok nga tinisokag 3 o 4 ka ga’y dili na maato sa usa ka pagpangudlot. Unya sa mga kilid-kilid gitisokan sad nakog pila ka punoang siling ha’ng, sibuyas, luy-a, tangad. Kutob sa lugar nga puyde kabuhiag tanom, hala tisok, basta dili lang tanom nga mohabog aron dili moawong sa ubang mga tanom.

Gigamit sab nako ang ginganlag intercropping aron dili kahupsan sa katambok ang yuta. Pagkatibas sa unang plot sa tangkong, gipulihan nakog talong, dayon petsay na man, sunod tangkong na sad ug unsa pa dihang utanon nga dili kaayo motag-as.

Sukad nga nakapananom-tanom ko, wala na mi magpalitan og utanon. Aw, panagsa, kon unsay wala sa nataran, makapalit mi, labi na pananglit sa kalabasa. Perog linaw-oyng utan lang, pinakbet o unsa dihang potahe sa mga dahon-dahon, aysus, naa dayon. Puwerte pa gyong preskoha!—

5/14/2010

Ang Mahika sa Galaxy Ampalaya

Teksto ug mga hulagway ni MANOY EGAY
Napatik sa Bisaya sa gula Mayo 26, 2010


Ang 13-ka-adlaw nga Galaxy ampalaya (Gilawong adtong Marso 10 ug nakuhaag hulagway pagka Marso 23).

MORAG dili katuohan apan kiniy tinuod. Kinsay magdahom nga sulod lang sa usa ka bulan kapin mahimo nang makaharbes sa tinanom nga paliya. Oo. Pinaagi sa binag-ong teknolohiya, usa ka bulan ug tunga lang, makabaligya na sa unang mga bunga sa paliyang haybrid nga gitawag og Galaxy. Ug kini napamatud-an mismo ning tagsulat.

Sa among gamayng vegetable garden sa nataran, naggahin kog usa ka linyang luna sa kilid (5m x .5m) simpig sa koral nga gitamnan nakog lima ka punoang Galaxy ampalaya. Gani, si Nobelista Mar Geocallo kinsa nahiduaw sa among pinuy-anan nakasaksi man sa akong pag-andam sa maong luna. Medyo gimingaw lagi ko sa akong paliyahan kaniadto ug gawas pa sab, tag-P30 ngadtos 40 bayang kilo sa paliya sa mga merkado diris Manila— nahamutang og tag-P10 ang usa— maong nakahunahuna ko pagtanom bisan sa kaapiki sa among nataran.


Ang Galaxy sa edad nga untop usa ka bulan.

Kining haybrid nga Galaxy ampalaya, matod pa sa mga nakasulay nag tanom ani nga nainterbiyo ni Agriculture magazine Editor Zac Sarian, naayonan nilang itanom tungod kay himungahon kaayo, dali mamunga ug dili kaayo dagko og bunga nga maoy pinangita o himalitan sa mga merkado.

Sumala pa usab sa East-West Seed Co. nga maoy nagdebelop niini nga barayti, kini nga matang gituyo nila pag-cross gikan sa ihalas nga paliya ug sa usa ka haybrid nga maayog kalidad. Ang ihalas nga paliya god, bisan tuod og gagmay kaayo, apan himungahon ug mas lamian nga haom kaayong isagol sa pinakbet ug diningding sa mga taga Luzon. Nasuta sab nila nga ang tuman kadagko nga klase sa paliya dili kaayo halinon tungod sa praktikal nga rason. Walay ganahang mopalit kon ang usa ka buok motimbang nag hapit kilo ug kon duha mokapin na sab sa kilo. Sa mga manindahay pa lang, hasol na para nila. Di baya puydeng mobaligya lag putol aning paliya? Aw, puyde god, pero naa sad kahay mopalit?

Ug tinuod gyod nga ang Galaxy maoy haom kaayong itanom. Gawas nga himungahon, igo-igo lang ang gidagkoon (tulo ngadto sa upat ka buok ang usa ka kilo) ug ang nakanindot lagi kay hilabihang dalia ra mamunga. Tiaw mo nga tangkod usa ka buwan sukad sa pag-transplant, mamuwak na man. Ug gikan sa pagpamuwak, moihap ka na lag 15 ngadto sa 20 ka adlaw makabaligya ka na dayon sa mga bunga. Mora lagig magic.


Ang lima ka punoang paliya pagka Abril 30, tangkod nga usa ka bulan ug 20 ka adlaw human sa pag-transplant.

Tingali moingon kag “kayamat god, kuwartang malabo diay!” Aw, molang! Hunahunaa lag duna kay tinanom nga uska gatos o kaha uska libo ka punoan ani. Ibutang ta lang pananglit nga mobungag tagurha ka kilo matag punoan unya sa tag-P30 ang kilo. Pero duha ka kilo ra kahay abton sa kada punoan nga puwerte mang makapamunga? Aw, kini lang laging among lima ka punoan, bisan wa makuwartahi kay alang-alang mang ibaligya, pero din-a gyod sab maato namog utan.

Hinuon, importante sab kaayo sa pananom ang hustong teknolohiya. Una na lang ang pag-andam sa yutang tamnanan. Ning akong lima ka punoang paliya, gawas nga kaduha ko ni bugwala, gihakotan ko sab nig ugang mga tai sa baka sa wa pa bugwala. Ang mga sobra-sobrang dahon sa kamunggay, petsay, tangkong ug uban pang mga tanom ako pong gitambak aron maapil og kalata.

Samtang giandam ang tamnanan, angayng magluyong nang daan og mga liso. Kiniy usa sa mga teknik sa pananom nga hinungdanon kaayo. Bentaha kaayo ang lawngon nga i-transplant kaysa ilargog pugas ang liso. Una, dakog kasegurohan nga himsog ang gilawong nga seedling sa matag hutok; sayon ra sab punaan kon dunay malawos. Ikaduha, dali rang makabuylo ang tubo sa tanom kay hitsas na man kini sa mga gamot; sa higayon nga makatimaho ang gamot sa tabunok ug maayong pagkabugwal nga yuta diretso na. Ikatulo, segurado nga dungan ug tapan kaayo ang tubo sa tanom. Ikaupat, mapamubo na ang panahon sa pagpatubo (cropping cycle) sanglit dili madugay molabong na man kini ug unya mamunga.


Igo-igo lang ang gidak-on sa harbesonong bunga.

Sa pagluyong sa mga binhi, maoy akong gigamit nga luyongan ang plastic o styro (disposable) nga mga baso. Gawas nga naay daghan niini ug mahimong pamuniton lang, sayon rang tabason sa gunting o kutsilyo ang kilid inig-transplant na nga di matandog ang mga gamot ug yuta, ug magamit pa usab kini sa sunod nga pagluyong. Mga 25 ngadtos 30 ka adlaw puyde nang ilawong ang mga seedling. Hinuon, kon dinaghan ug may igong puhunan, naa say mapalit nga Farm-ready seedlings sa tanang higayon sa tuig sa lainlaing matang sa mga utanon sama sa serbisyong ginahatag sa East-West Seed.

Mao lagi nga sa paglawong (transplant) nako sa akong lima ka punoang paliya, dangtan lag katorse ka adlaw, hapit na manigsapong sa mga katayan. Busa importanteng andamon daan ang pakatayan sa di pa magtanom. Sa akong pupaniid, tagtunga sa dangaw ang tinuboan niini kada adlaw. Ug sa pangtangkod gyod niinig usa ka buwan sukad sa pag-transplant, namuwak na kinig nangitoy-itoy. Ug nakurat na lang ko kay wala madugay, namungingi na kini sa himsog nga mga bunga. Ingon niini katalagsaon ang mahika sa Galaxy ampalaya. Magic nga way lipat-lipat.—